مراسم نوروز خوانی آیینی کهن و ریشه دار در فرهنگ ایران است که به عنوان یکی از زیباترین شیوه های پیشواز بهار و نوروز شناخته می شود. این سنت موسیقایی و ادبی که ریشه در اعماق تاریخ این سرزمین دارد پیام آور نو شدن طبیعت و فرارسیدن سالی نو است.
مراسم نوروز خوانی آیین پیشواز بهار
مراسم نوروز خوانی یکی از باشکوه ترین و کهن ترین آیین های ایرانی است که با هدف بشارت فرارسیدن بهار و نوروز برگزار می شود. این رسم دیرینه نه تنها نشان دهنده پیوند عمیق ایرانیان با طبیعت و چرخه فصول است بلکه بازتابی از غنای فرهنگی ادبی و موسیقایی این سرزمین محسوب می گردد. نوروز خوانی که گاه با نام های دیگری چون بهارخوانی یا نوروزی نیز شناخته می شود قرن هاست که در مناطق مختلف ایران اگرچه با شدت و ضعف و تغییراتی در شیوه اجرا به حیات خود ادامه داده و به عنوان میراثی ارزشمند سینه به سینه منتقل شده است. این آیین در واقع نوعی نمایش سیار است که توسط افرادی خاص به نام «نوروزخوان» اجرا می شود.
این پیام آوران بهار معمولاً در روزهای پایانی زمستان با گردش در کوچه پس کوچه های شهرها و روستاها با خواندن اشعار و نغمه های مخصوص خبر از پایان سرما و آغاز زندگی دوباره طبیعت می دهند. محتوای این اشعار ترکیبی از ستایش پروردگار وصف زیبایی های بهار یادکرد ائمه اطهار (ع) و گاهی نیز ابیاتی در مدح یا هجو صاحبخانه است که بر اساس سخاوت یا عدم سخاوت او در دادن مژدگانی خوانده می شود. نوروز خوانی فراتر از یک اجرای ساده است؛ این مراسم نمادی از گذار از کهنگی به نو شدن از سکون زمستان به پویایی بهار و از تاریکی به روشنایی است. ارتباط مستقیم نوروزخوانان با مردم در خانه ها حس صمیمیت و مشارکت جمعی را در استقبال از سال نو تقویت می کند.
نوروز خوانی چیست
نوروز خوانی یا بهارخوانی آیینی باستانی در ایران است که قدمت آن به بیش از هزار سال پیش بازمی گردد و برخی پژوهشگران ریشه آن را در دوران پیش از اسلام و حتی آیین زرتشت می دانند. این مراسم نوعی آوازخوانی و ترانه خوانی بهاری است که توسط گروه یا فردی به نام نوروزخوان اجرا می شود تا فرارسیدن فصل بهار و سال نو را به مردم نوید دهد. در طول تاریخ این آیین با نام های متنوعی در مناطق گوناگون ایران شناخته شده است از جمله نوروزی بهارخوانی نوروزنامه تعزیه بهاری ساونگ خوانی و در برخی گویش ها حتی امام خوانی که نشان دهنده گستردگی و تنوع این سنت در سراسر فلات ایران است.
محتوای اشعار نوروز خوانی در گذر زمان دستخوش تغییراتی شده است. در ابتدا این اشعار بیشتر شامل ستایش اهورامزدا توصیف طبیعت و زیبایی های فصل بهار و مدح و ستایش شاهان و حاکمان محلی بود. اما پس از ورود اسلام به ایران و گسترش آن مضامین مذهبی به ویژه ستایش خداوند و مدح ائمه معصومین (ع) به اشعار نوروز خوانی اضافه شد و با مفاهیم پیشین درآمیخت. این اشعار معمولاً به زبان فارسی یا گویش های محلی هر منطقه خوانده می شوند و اغلب دارای یک ترجیع بند یا بخش تکرارشونده هستند که توسط سایر اعضای گروه یا حتی شنوندگان تکرار می شود.
هدف اصلی نوروز خوانی ایجاد شور و نشاط در مردم در آستانه سال نو و یادآوری اهمیت این جشن باستانی است. نوروزخوانان با صدای خود پیام آور امید و سرزندگی پس از سرمای زمستان هستند و حضورشان در هر خانه برکت و شگون برای آن سال تلقی می شود. دریافت مژدگانی از سوی صاحبخانه نیز بخشی از این آیین است که نه تنها جنبه مادی دارد بلکه نمادی از قدردانی مردم از پیام آوران بهار و مشارکت آن ها در این جشن محسوب می شود. اگرچه شکل اجرای این آیین در طول زمان و در مناطق مختلف تغییر کرده اما ماهیت اصلی آن یعنی بشارت بهار با شعر و آواز همچنان حفظ شده است.
مناطق اجرای مراسم نوروز خوانی
آیین کهن نوروز خوانی زمانی در بخش وسیعی از فلات ایران رواج داشت و در استان ها و مناطق مختلفی چون گیلان مازندران گلستان سمنان (منطقه کومش شامل شاهرود و دامغان) کردستان البرز (مناطق الموت و طالقان) آذربایجان خراسان جنوبی و هرمزگان اجرا می شد. این گستردگی جغرافیایی نشان دهنده اهمیت فرهنگی این آیین در استقبال از بهار در میان اقوام و فرهنگ های متنوع ایرانی است. هرچند امروزه متأسفانه این سنت به دلیل عوامل مختلفی چون تغییر سبک زندگی شهرنشینی و کمرنگ شدن برخی آداب و رسوم سنتی تا حدودی رو به فراموشی نهاده است.
با این حال نوروز خوانی هنوز هم در برخی مناطق به حیات خود ادامه می دهد. تمرکز اصلی اجرای این آیین در حال حاضر بیشتر در نواحی البرز شمالی و جنوبی است. استان های گیلان و مازندران به ویژه در روستاهای دورافتاده تر از جمله مناطقی هستند که همچنان می توان شاهد اجرای کمابیش سنتی این مراسم بود. استان گلستان نیز در سال ۱۳۹۶ خورشیدی آیین نوروز خوانی خود را در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رساند که نشان از اهمیت حفظ این سنت در این منطقه دارد.
علاوه بر این مناطق در بخش هایی از منطقه کومش (استان سمنان فعلی) الموت و طالقان در استان البرز و قزوین نیز گزارش هایی از اجرای نوروز خوانی وجود دارد. در فرهنگ فولکلور آذربایجان نیز شخصیت هایی چون «تکم چی» و «سایاچی» نقش مشابهی به عنوان پیام آوران نوروز ایفا می کرده اند. در سال های اخیر به همت فعالان فرهنگی و هنری تلاش هایی برای احیای نمادین این آیین در قالب جشنواره ها و برنامه های فرهنگی در نقاط مختلف کشور از جمله شهرهایی در استان های همدان قزوین اردبیل آذربایجان و حتی شمیرانات تهران صورت گرفته است تا این میراث ارزشمند از خطر فراموشی نجات یابد و نسل های جدید نیز با آن آشنا شوند.
شیوه اجرای مراسم نوروز خوانی
شیوه اجرای مراسم نوروز خوانی در مناطق مختلف ایران دارای تفاوت هایی جزئی است اما ساختار کلی آن معمولاً شامل حضور نوروزخوانان در درب منازل و خواندن اشعار بهاری است. نوروزخوانان ممکن است به صورت انفرادی دو نفره یا در گروه های سه تا پنج نفره به اجرای این مراسم بپردازند. در گروه های چند نفره معمولاً وظایف بین اعضا تقسیم می شود؛ یک نفر به عنوان خواننده اصلی اشعار را با لحنی آهنگین می خواند نفر دیگر ممکن است ساز بنوازد (در برخی مناطق از سازهایی مانند دهل استفاده می شود) یا بخش ترجیع بند اشعار را تکرار کند و نفر سوم که گاهی «کوله کش» یا «بارکش» نامیده می شود مسئول حمل کیسه یا سبد برای جمع آوری مژدگانی است.
نوروزخوانان با رسیدن به درب خانه ها معمولاً اجازه ورود می خواهند و پس از کسب اجازه شروع به خواندن اشعار می کنند. گاهی با پرس وجو یا شناخت قبلی نام صاحبخانه را در اشعار خود می آورند تا حس صمیمیت و ارتباط شخصی بیشتری ایجاد کنند. مضمون اشعار همان طور که پیش تر اشاره شد ترکیبی از ستایش الهی مدح ائمه وصف بهار و گاهی بداهه پردازی در مورد صاحبخانه و شرایط موجود است. این بداهه پردازی ها که بخشی از آن ها شامل مدح در صورت دریافت انعام و هجو یا گله در صورت عدم دریافت آن است به مراسم جنبه نمایشی و تعاملی می بخشد.
نوروز خوانی از لحاظ مضمون و نحوه اجرا به سه دسته اصلی تقسیم می شود: امام خوانی که شامل اشعار مذهبی و مدح ائمه است توصیف خوانی که به وصف طبیعت بهار و زیبایی های آن می پردازد و مدح و هجوخوانی که بخش بداهه و مرتبط با صاحبخانه و مژدگانی دریافتی است. دو بخش اول معمولاً ثابت و از پیش تعیین شده هستند در حالی که بخش سوم کاملاً بداهه و وابسته به شرایط است. نکته جالب توجه در مورد شیوه اجرا در برخی مناطق تمایل نوروزخوانان به اجرای مراسم در مناطقی غیر از محل سکونت خودشان است. این جابه جایی نه تنها از معذوریت دریافت انعام از آشنایان جلوگیری می کند بلکه به تبادل فرهنگی و ادبی میان مناطق مختلف به ویژه در دو سوی رشته کوه البرز کمک می کند. در برخی مناطق مانند شاهرود گروه های نوروز خوانی شامل مردان باتجربه و حتی نوجوانان می شوند که هر کدام در زمان های خاصی از روز یا شب به اجرای مراسم می پردازند.
زمان اجرای مراسم نوروز خوانی
زمان اجرای مراسم نوروز خوانی همان طور که از نام آن پیداست ارتباط مستقیمی با فرارسیدن فصل بهار و عید نوروز دارد. این آیین معمولاً در روزهای پایانی سال شمسی یعنی در ماه اسفند آغاز می شود. در بسیاری از مناطق ایران که این سنت همچنان زنده است نوروز خوانی از نیمه دوم اسفندماه شروع می شود و تا زمان تحویل سال نو و گاهی تا روزهای اولیه فروردین نیز ادامه پیدا می کند. این بازه زمانی فرصت کافی را برای نوروزخوانان فراهم می کند تا به مناطق مختلف سر بزنند و پیام بهار را به گوش مردم برسانند.
البته زمان دقیق شروع و پایان این مراسم می تواند در مناطق مختلف کشور متفاوت باشد و به آداب و رسوم محلی آن منطقه بستگی دارد. برای مثال در برخی نقاط استان مازندران نوروز خوانی ممکن است از دهه دوم یا سوم اسفند آغاز شود و معمولاً در ابتدای نوروز یا حداکثر تا دهه اول فروردین به پایان برسد. در استان گلستان نیز این آیین معمولاً در نیمه های اسفند و قبل از تحویل سال نو برگزار می شود.
در منطقه کومش (استان سمنان) نوروز خوانی گاهی حتی از اوایل اسفندماه نیز شروع می شود و نوروزخوانان از روستاهای اطراف دامغان به سمت شاهرود و روستاهای آن حرکت می کنند. در استان گیلان رسم بر این بود که نوروز خوانی به طور فشرده تر در هفته آخر اسفندماه انجام شود. شیوه اجرای مراسم در شب با حمل فانوس و کوبیدن چوب در این منطقه رایج بود و نوروزخوانان پیش از اجرا از صاحبخانه اجازه می گرفتند. این تفاوت ها در زمان بندی نشان دهنده تنوع و انعطاف پذیری این آیین در بستر فرهنگ های محلی ایران است اما هسته اصلی آن یعنی اجرای مراسم در آستانه بهار در همه مناطق مشترک است.
تاریخچه نوروز خوانی
تاریخچه آیین نوروز خوانی به دوران بسیار دور در تاریخ ایران بازمی گردد و ریشه های عمیقی در فرهنگ و تمدن باستانی این سرزمین دارد. بسیاری از پژوهشگران معتقدند که این سنت بخشی از آیین های کهن مربوط به جشن نوروز و استقبال از بهار در ایران پیش از اسلام بوده است. در آن دوران موسیقی و شعر نقش مهمی در مراسم و جشن ها ایفا می کردند و سرودها و نغمه های شادباشی به مناسبت فرارسیدن سال نو و نو شدن طبیعت خوانده می شد. این نغمه ها با نام های مختلفی چون آیین جمشید سبز در سبز دل انگیزان فرخ روز و ساز نوروز در متون تاریخی و موسیقایی ذکر شده اند.
برخی از محققان پیشینه نوروز خوانی را به آیین زرتشت و ستایش اهورا مزدا و مظاهر طبیعت نسبت می دهند. در ابتدا اشعار نوروز خوانی بیشتر به توصیف زیبایی های طبیعت در فصل بهار و مدح و ستایش شاهان و حاکمان محلی اختصاص داشت. با ورود اسلام به ایران این آیین مانند بسیاری دیگر از سنت های ایرانی با فرهنگ و آموزه های اسلامی درآمیخت. مضامین مذهبی به ویژه ستایش خداوند و مدح ائمه معصومین (ع) به محتوای اشعار نوروز خوانی اضافه شد و بخش مهمی از آن را تشکیل داد.
اگرچه بسیاری از نغمه ها و ترانه های باستانی به دلیل نبود خط موسیقی برای ثبت و انتقال در گذر زمان به فراموشی سپرده شده اند اما آثاری از موسیقی بهاری در ردیف موسیقی دستگاهی ایران باقی مانده است. گوشه هایی مانند نوروز خارا نوروز عجم نوروز عرب نوروز کوچک نوروز بزرگ و نوروز صبا نمونه هایی از این میراث موسیقایی هستند که ارتباط آیین نوروز با موسیقی را نشان می دهند. اولین اشاره مکتوب خارجی به نوروز خوانی حدود ۱۳۵ سال پیش توسط الکساندر خوتسکو ایران شناس لهستانی-روسی صورت گرفت. او که سال ها در مناطق شمالی ایران اقامت داشت در کتاب خود با عنوان «نمونه هایی از شعر مردمی سرزمین پارس» (۱۸۴۲ میلادی) به معرفی تصنیف های نوروزی و آیین نوروز خوانی در مناطق گیلان و مازندران پرداخت و اهمیت این آیین در فرهنگ فولکلور این مناطق را مستند کرد.
فیلم نوروز خوانی
مشاهده فیلم ها و ویدیوهای مربوط به مراسم نوروز خوانی می تواند در درک بهتر این آیین کهن بسیار مفید باشد. این فیلم ها معمولاً نوروزخوانان را در حین اجرای مراسم در کوچه ها روستاها و درب منازل نشان می دهند. در این تصاویر می توان گروه های نوروزخوان با لباس های محلی سازهایی که ممکن است همراه داشته باشند (مانند دهل یا دایره) و شیوه اجرای اشعار و نغمه های بهاری را مشاهده کرد. تعامل نوروزخوانان با مردم دریافت مژدگانی و فضای پرشور و نشاطی که با حضور آن ها ایجاد می شود در این فیلم ها به تصویر کشیده می شود.
ویدیوهای نوروز خوانی به ویژه آن هایی که در مناطق روستایی و سنتی تر ضبط شده اند می توانند جزئیات دقیقی از اجرای این آیین در شرایط واقعی را نمایش دهند. از لحن خواندن اشعار و موسیقی همراه آن گرفته تا حرکات و رفتارهای نوروزخوانان و واکنش مردم همگی در این فیلم ها قابل مشاهده هستند. همچنین ممکن است در برخی فیلم ها تفاوت های منطقه ای در شیوه اجرا نوع اشعار و حتی مژدگانی که داده می شود به تصویر کشیده شده باشد. این مستندات تصویری کمک شایانی به حفظ و معرفی این میراث ناملموس به نسل های جدید و علاقه مندان به فرهنگ و فولکلور ایرانی می کنند و حس و حال واقعی این آیین پیشواز بهار را منتقل می سازند.
مراسم نوروز خوانی در چه مناطقی برگزار می شود؟
نوروز خوانی به طور سنتی در بسیاری از مناطق ایران رایج بوده است اما امروزه بیشتر در نواحی البرز شمالی و جنوبی به ویژه در روستاهای استان های گیلان مازندران گلستان و بخش هایی از سمنان البرز و قزوین به صورت محدود یا نمادین اجرا می شود.
مراسم نوروز خوانی چه زمانی برگزار می شود؟
این مراسم معمولاً در روزهای پایانی سال اغلب از نیمه دوم اسفندماه آغاز می شود و تا زمان تحویل سال نو و گاهی تا روزهای ابتدایی فروردین ادامه می یابد. زمان دقیق شروع و پایان ممکن است در مناطق مختلف کمی متفاوت باشد.
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "مراسم نوروز خوانی در چه مناطقی برگزار می شود؟" هستید؟ با کلیک بر روی گردشگری و اقامتی، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "مراسم نوروز خوانی در چه مناطقی برگزار می شود؟"، کلیک کنید.
