نقالی، اثر مستقل ایران در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو

نقالی، این هنر باستانی و روایتگری حماسی ایرانی که قدمت چند هزار ساله دارد، در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان اثری مستقل و ارزشمند در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید تا هویت ریشه دار آن به جهانیان معرفی شود. این هنر، پلی است میان گذشته و امروز ما.

نقالی فقط یک نمایش ساده نیست؛ این هنر کهن مثل یک آینه، فرهنگ، تاریخ، حماسه و باورهای مردم سرزمین مان را به تصویر می کشد. تصور کنید در گذشته، وقتی نه تلویزیونی بود و نه اینترنت، نقال ها چطور با صدای گرم و پرشورشان و حرکات خاص بدن، مردم را دور هم جمع می کردند و داستان های شاهنامه، قصه های مذهبی یا حتی حکایت های عاشقانه را برایشان تعریف می کردند. این هنر، به نوعی کلاس درس اخلاق، پهلوانی و هویت ملی ما هم محسوب می شد.

اما داستان نقالی به همین جا ختم نمی شود. متاسفانه، با تمام این عظمت، نقالی الان در وضعیت در خطر قرار داره و حفظ و احیای اون، مسئولیت بزرگی روی دوش همه ماست. در این مقاله می خواهیم حسابی درباره نقالی صحبت کنیم؛ از ریشه های باستانیش بگیریم تا چالش هایی که این روزها باهاش روبروست و اینکه چطور میشه نفس تازه ای به این هنر اصیل داد. پس با ما همراه باشید تا یک سفر جذاب به دنیای رنگارنگ نقالی داشته باشیم.

نقالی چیست؟ روایتگری کهن در قامت یک نمایش

بیایید اول از همه ببینیم اصلاً نقالی یعنی چی؟ نقالی یا همون روایتگری حماسی، یک جور هنر نمایش تک نفره است. یک نفر، به اسم «نقال»، می آید و با کلام پرقدرت، لحن های مختلف، حرکات بدن، اشارات و حتی گاهی اوقات با استفاده از یک چوب دستی یا پرده های نقاشی شده، داستان هایی رو برای مخاطبانش تعریف می کند. این داستان ها معمولاً از دل شاهنامه فردوسی، متون مذهبی، قصه های عاشقانه و اسطوره های ایرانی بیرون می آیند.

نقش نقال واقعاً منحصر به فرد است؛ او هم راوی داستان است، هم خودش به جای شخصیت های مختلف قصه بازی می کند و هم در جاهایی که لازم باشد، داستان را برای مخاطب تفسیر و توضیح می دهد. یعنی همزمان یک قصه گو، بازیگر و مفسر است! نقالی یک جورایی قدیمی ترین شکل تئاتر تک نفره در ایران محسوب می شود و قدرت آن در زنده کردن کلمات و کشاندن شنونده به دنیای داستان است. تصور کنید چقدر این هنر باید گیرا باشد که آدم ها ساعت ها بنشینند و فقط به حرف های یک نفر گوش دهند و غرق قصه شوند!

انواع داستان هایی که نقال ها تعریف می کردند

نقال ها بسته به فضا و سلیقه مخاطبان، داستان های مختلفی را نقل می کردند. این داستان ها معمولاً در چند دسته اصلی قرار می گرفتند:

• داستان های حماسی: مثل رزم ها و پهلوانی های شاهنامه (داستان رستم و سهراب، رستم و اسفندیار و…). اینها پر از شور و هیجان بودند.
• داستان های مذهبی: روضه خوانی، قصه های پیامبران و ائمه، واقعه عاشورا و کربلا که بیشتر در ایام محرم و صفر رواج داشتند.
• داستان های عاشقانه: مثل خسرو و شیرین، لیلی و مجنون که احساسات لطیف تری داشتند.
• داستان های اخلاقی و پندآمیز: حکایت های آموزنده از گلستان و بوستان سعدی یا مثنوی معنوی مولانا که در کنار سرگرمی، درس زندگی هم می دادند.

سفری در تاریخ نقالی: از خنیاگری تا صحنه امروز

حالا که فهمیدیم نقالی چیست، بیایید برگردیم به عقب و ببینیم این هنر اصیل از کجا آمده و چه مسیر پر و پیچ و خمی را طی کرده تا به دست ما برسد.

ریشه های کهن: نقالی پیش از اسلام

ریشه های نقالی را باید در عمق تاریخ ایران جست وجو کنیم، حتی خیلی قبل تر از اسلام. در دوران اشکانیان و ساسانیان، هنرمندانی بودند به اسم «خنیاگر»، «گوسان» و «رامشگر». اینها نه فقط آواز می خواندند یا ساز می زدند، بلکه داستان سراهای ماهری هم بودند. آنها روایت های حماسی، اساطیری و قومی را سینه به سینه نقل می کردند و با آواز و موسیقی، آن ها را برای مردم زنده نگه می داشتند. این خنیاگرها نقش مهمی در انتقال فرهنگ شفاهی داشتند و یک جورایی همان نقال های زمان خودشان بودند که بذر این هنر رو در خاک ایران کاشتند.

حتی در متون کهن مثل شاهنامه فردوسی هم ردپای این هنر دیده می شود. این یعنی قصه گویی و روایت گری، همیشه بخش مهمی از هویت فرهنگی ما بوده است. مثلاً در شاهنامه به «آزاده رومی» خنیاگر بهرام گور اشاره شده که با نقالی موسیقایی اش شاه را سرگرم می کرده. اینها نشان می دهد که نقالی از همان ابتدا یک هنر تلفیقی بوده و فقط به حرف زدن محدود نمی شده.

اوج شکوفایی: نقالی در دوران اسلامی و صفویه

بعد از اسلام، با گسترش زبان فارسی و علاقه مردم به داستان های پهلوانی و مذهبی، نقالی هم شکل های جدیدی به خودش گرفت. دوران صفویه را می شود اوج شکوفایی نقالی در ایران دانست. در این دوره، شاهنامه خوانی و روضه خوانی خیلی رونق پیدا کرد. نقال ها در دربار شاهان و مجالس عمومی، داستان های حماسی شاهنامه را با شور و هیجان خاصی تعریف می کردند و حتی اصول و قواعدی برای اجرای نقالی شکل گرفت.

حالا دیگر نقال ها فقط داستان سرا نبودند؛ آنها حافظان فرهنگ و تاریخ هم بودند. مردم عادی و حتی خواص، برای شنیدن قصه های پهلوانان و بزرگان دین، سر و دست می شکستند. نقالی در این دوره به یک نهاد فرهنگی قدرتمند تبدیل شد که هویت ایرانی و اسلامی را منتقل می کرد.

عصر عامه پسند: نقالی و قهوه خانه ها در دوران قاجار

شاید یکی از معروف ترین دوره ها برای نقالی، دوران قاجار باشد که قهوه خانه ها به پاتوق اصلی این هنر تبدیل شدند. قهوه خانه ها فقط جایی برای نوشیدن چای نبودند؛ آنها مراکز فرهنگی و اجتماعی مهمی بودند که مردم برای شنیدن داستان، آشنایی با آداب و منش پهلوانی و حتی آگاهی از اخبار روز، در آنجا جمع می شدند.

نقال ها روی سکویی می نشستند و با قدرت کلام و حرکاتشان، همه را میخکوب می کردند. اینجا بود که نقاشی قهوه خانه ای هم در کنار نقالی رونق گرفت و پرده های نقاشی شده با مضامین شاهنامه و مذهبی، به کمک نقال می آمدند تا تصاویر ذهنی را برای مخاطب ملموس تر کنند. گاهی هم نقال ها پرده خوانی می کردند، یعنی با اشاره به تصاویر روی پرده، داستان را پیش می بردند. این دوره واقعاً نقطه اوج همزیستی فرهنگ عامه با هنر نقالی بود.

دوران معاصر: چالش ها و آغاز افول

با ورود رسانه های جدید مثل سینما، رادیو و تلویزیون، کم کم بساط نقالی از قهوه خانه ها و میدان ها برچیده شد. مردم سرگرمی های جدیدی پیدا کرده بودند و دیگر مثل قبل سراغ نقال ها نمی رفتند. تغییرات اجتماعی و سبک زندگی هم مزید بر علت شد تا این هنر کهن، آهسته آهسته به حاشیه برود و رو به افول بگذارد. انگار صدای حماسه، در هیاهوی دنیای مدرن کم رنگ شد. اما این پایان ماجرا نبود، چون هنوز هم هستند کسانی که دلشان برای این هنر می تپد و سعی دارند آن را زنده نگه دارند.

نقالی در یونسکو: افتخار ثبت جهانی و دغدغه در خطر بودن

حالا بیایید برسیم به یکی از مهم ترین بخش های داستان نقالی؛ ثبت جهانی آن در یونسکو و بعد هم، نگرانی از در خطر بودنش.

ثبت جهانی نقالی به عنوان اثر مستقل ایران (۲۰۱۱)

در سال ۲۰۱۱ میلادی، در ششمین اجلاس کمیته بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو که در بالی اندونزی برگزار شد، نقالی به عنوان اثر مستقل ایران در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید. این یک اتفاق واقعاً بزرگ و غرورآفرین بود! چرا اثر مستقل ایران؟ چون بسیاری از آثار دیگر ایران به صورت مشترک با کشورهای همسایه ثبت شده اند، اما نقالی تنها به نام ایران ثبت شد و این نشان دهنده اصالت و ریشه داری عمیق این هنر در فرهنگ ماست.

این ثبت جهانی نه تنها افتخار بزرگی برای ایران بود، بلکه باعث شد تا هنر نقالی بیش از پیش به جهانیان معرفی شود و ارزش های آن برای حفظ هویت فرهنگی ایران، به رسمیت شناخته شود. این اتفاق یک جورایی به نقالی یک اعتبار جهانی بخشید و توجه ها را به سمت این گنجینه ملی جلب کرد.

ثبت جهانی نقالی در یونسکو در سال ۲۰۱۱، نه تنها افتخاری بزرگ برای ایران بود، بلکه زنگ خطری جدی را برای توجه بیشتر به این میراث باستانی به صدا درآورد، چرا که همزمان در فهرست آثار در خطر نیز قرار گرفت.

چرا نقالی در فهرست میراث در خطر قرار گرفت؟

با وجود ثبت جهانی، نقالی همزمان در لیست میراث در خطر یونسکو هم قرار گرفت. این یعنی وضعیتش چندان خوب نیست و نیاز به توجه فوری دارد. دلایل مختلفی برای این وضعیت نگران کننده وجود دارد:

1. کاهش شدید نقالان ماهر: متاسفانه تعداد استادان و نقالان قدیمی و باتجربه، رو به کاهش است و کمتر کسی برای جایگزینی آنها تربیت می شود.
2. نبود سیستم آموزشی منظم: یک سیستم آموزشی مدون و رسمی برای یادگیری نقالی وجود ندارد که بتواند نسل جوان را به این هنر جذب کند.
3. ضعف حمایت های دولتی و نهادی: حمایت های کافی و مستمر از سوی دولت و نهادهای فرهنگی برای حفظ، آموزش و ترویج نقالی انجام نمی شود.
4. تغییر فضاهای عمومی: قهوه خانه ها و پاتوق های سنتی که بستر اصلی اجرای نقالی بودند، دیگر رونق گذشته را ندارند.
5. رقابت نابرابر با سرگرمی های مدرن: با ورود تلویزیون، سینما، اینترنت و شبکه های اجتماعی، توجه مردم و به خصوص جوانان، از هنرهای سنتی مثل نقالی دور شده است.

همه این عوامل دست به دست هم داده اند تا نقالی، این هنر زیبای ایرانی، در معرض فراموشی و نابودی قرار بگیرد.

تعهدات ایران پس از ثبت و اقدامات انجام شده

بعد از اینکه نقالی به عنوان اثری در خطر در یونسکو ثبت شد، ایران متعهد شد که اقداماتی برای حفظ و احیای آن انجام دهد. این تعهدات شامل ارائه گزارش های دوره ای به یونسکو، مستندسازی نقل های موجود و شناسایی نقالان می شد. در واقع، باید زندگی و آثار تمام نقال ها ثبت و ضبط می شد؛ چون اگر نقالان از دست بروند، گنجینه نقل ها هم با آنها از بین می رود.

البته، جز تلاش های گروه های مستقل و خودجوش، متاسفانه آن طور که باید و شاید، اقدامات موثری از سوی نهادهای دولتی انجام نشده است و به همین دلیل، نقالی هنوز هم در میان آثار در خطر یونسکو قرار دارد. این وضعیت نشان می دهد که هنوز راه زیادی برای حفظ و ترویج این میراث گرانبها در پیش داریم.

نقال کیست؟ دانش، مهارت و منش پهلوانی

نقال فقط یک قصه گو نیست؛ او یک هنرمند تمام عیار است که برای اجرای هنرش، به ترکیبی از دانش، مهارت و منش والای پهلوانی نیاز دارد. این سه رکن، هویت یک نقال اصیل ایرانی را می سازند.

ویژگی های دانشی

یک نقال قبل از هر چیز، باید یک دانشمند ادبیات و تاریخ باشد. او باید:

• تسلط کامل بر متون حماسی و مذهبی: شاهنامه، داستان های اسکندرنامه، حمزه نامه و حیدرنامه، حکایت های مثنوی معنوی و روایات مذهبی، همه باید مثل کف دستش باشد.
• حافظه قوی: قصه های نقالی معمولاً خیلی طولانی و پر جزئیات هستند. یک نقال باید حافظه بی نظیری داشته باشد تا بتواند تمام این داستان ها را با تمام ریزه کاری هایشان به یاد بسپارد و در زمان مناسب، از آنها استفاده کند.

مهارت های اجرایی

دانش به تنهایی کافی نیست؛ نقال باید یک بازیگر و مجری ماهر هم باشد:

• فن بیان قدرتمند و لحن آهنگین: نقال باید صدایی رسا و گیرا داشته باشد که بتواند با تغییر لحن و صدا، شخصیت های مختلف داستان را زنده کند و حس و حال هر صحنه را به مخاطب منتقل کند.
• قدرت بداهه پردازی: هر مجلس نقالی، شرایط خاص خودش را دارد. نقال باید بتواند به سرعت با مخاطب ارتباط برقرار کند، بداهه سازی کند و حتی گاهی شوخی و لطیفه ای بگوید تا مجلس را گرم نگه دارد.
• چابکی بدنی و استفاده از حرکات: نقال با حرکات دست، صورت، بدن و اشارات مختلف، به داستانش جان می بخشد. او باید بتواند با حرکت، صحنه های نبرد، غم یا شادی را به تصویر بکشد.

منش و اخلاق

شاید مهم ترین ویژگی یک نقال، منش و اخلاق او باشد:

• انتقال مفاهیم جوانمردی و پهلوانی: نقال ها فقط داستان نمی گفتند، بلکه پیام آور اخلاق، جوانمردی، پند و اندرز بودند. آنها با روایت قصه های قهرمانان، روحیه پهلوانی را در جامعه تقویت می کردند.
• مربی اخلاقی و فرهنگی: در گذشته، نقال ها نقش مهمی در تربیت اخلاقی و فرهنگی مردم داشتند. آنها با زبان هنر، خوبی و بدی را به مخاطبانشان می آموختند.

به قول معروف، نقال باید «آب از دهان حاضرین بگیرد» و این یعنی باید هم دانش داشته باشد، هم مهارت اجرا و هم منشی که مردم به او اعتماد کنند و حرف هایش را به دل بنشانند.

صحنه، ابزار و لباس: هویت بصری نقالی

نقالی فقط کلام نیست؛ یک هنر نمایشی است که از عناصر بصری هم برای تاثیرگذاری بیشتر استفاده می کند. لباس، ابزار و حتی مکانی که نقال در آن اجرا می کند، همه و همه بخشی از هویت این هنر هستند.

پوشش نقال

پوشش نقال معمولاً ساده و بی آلایش بود، تا تمرکز مخاطب بیشتر روی کلام و حرکات او باشد. اغلب نقالان لباس های ساده سفید یا آبی تیره به تن می کردند و گاهی از کلاه یا شال درویشی و چاروق هم استفاده می کردند. اما گاهی برای جان بخشی به صحنه های نبرد، نقال کت های زرهی یا کلاه خود به سر می کرد تا حس حضور در میدان جنگ را به مخاطب منتقل کند.

چوبدستی (تعلیمی)

مهم ترین و پرکاربردترین ابزار نقال، یک چوبدستی بود که به آن «تعلیمی» می گفتند. این چوبدستی، یک ابزار چندکاره بود:

• گاهی شمشیر می شد و نقال با آن نبردهای حماسی را به تصویر می کشید.
• گاهی نقش گرز را ایفا می کرد.
• در بعضی صحنه ها، عصا بود و نمادی از پیری و خردمندی.
• و گاهی هم به عنوان اشاره گر، برای نشان دادن تصاویر روی پرده نقاشی شده، استفاده می شد.

پرده نقاشی شده (در پرده خوانی)

در هنر پرده خوانی، یک پرده بزرگ نقاشی شده که صحنه های مختلف داستان را به تصویر می کشید، بخش جدایی ناپذیری از اجرا بود. نقال با چوبدستی خود به تصاویر روی پرده اشاره می کرد و داستان را بر اساس این تصاویر پیش می برد. این پرده ها معمولاً پر از جزئیات و رنگ های شاد بودند و به مخاطب کمک می کردند تا صحنه های داستان را بهتر تجسم کند. این هنر، یک جورایی سینمای آن دوران بود!

مکان های اجرا

نقالی در مکان های مختلفی اجرا می شد که هر کدام حال و هوای خاص خودشان را داشتند:

• میدان ها و کاروان سراها: در گذشته، این مکان ها پاتوق اصلی مردم و مسافران بودند و نقال ها در آنجا برای جمع کثیری از مردم اجرا می کردند.
• قهوه خانه ها: همان طور که گفتیم، قهوه خانه ها مهم ترین مرکز نقالی در دوران قاجار بودند و فضایی صمیمی برای شنیدن قصه ها فراهم می کردند.
• مجالس خصوصی و دربارها: نقالان ماهر، گاهی در مجالس خصوصی بزرگان یا دربار شاهان هم به اجرای برنامه می پرداختند.
• سالن های نمایش مدرن: امروزه، با تغییر سبک زندگی، نقالی بیشتر در سالن های فرهنگی، جشنواره ها و رویدادهای هنری اجرا می شود.

هر جا که جمعی از مردم حاضر بودند و گوش شنوا داشتند، می توانست صحنه نمایش یک نقال باشد. این انعطاف پذیری در مکان اجرا، نشان دهنده محبوبیت و گستردگی این هنر است.

زنان نقال: از اسطوره تا واقعیت معاصر

اگرچه در بیشتر دوران ها، نقالی به عنوان هنری مردانه شناخته می شده، اما حضور زنان در این عرصه هیچ وقت کمرنگ نبوده و حتی می شود گفت که ریشه های قصه گویی زنان، از مردان هم کهن تر است.

حضور تاریخی زنان در نقالی

زمانی تصور می شد نقالی فقط مخصوص مردان است، اما شواهد تاریخی چیز دیگری می گویند. در شاهنامه فردوسی، به «آزاده رومی» خنیاگر بهرام گور اشاره شده که به عنوان یک نقال و رامشگر موسیقایی، شاه را سرگرم می کرده است. این یعنی زنان از دیرباز در عرصه روایتگری و هنرنمایی حضور فعال داشتند.

حتی برخی پژوهشگران معتقدند که همسر فردوسی، بانو «بت مهربان»، یکی از اولین نقالان زن بعد از اسلام بوده که خدای نامه ها (شاهنامه های منثور به زبان پهلوی) را برای فردوسی می خوانده و او با الهام از آنها، شاهنامه منظوم را سروده است. در آغاز داستان بیژن و منیژه، فردوسی به قصه گویی همسرش اشاره می کند. اینها نشان می دهد که زنان همیشه نقش مهمی در انتقال داستان ها و فرهنگ شفاهی، به خصوص در محافل خانگی و زنانه، داشتند.

نقالان زن برجسته معاصر

خوشبختانه، در دهه های اخیر، شاهد حضور پررنگ تر و شجاعانه زنان در عرصه نقالی هستیم که با تلاش و ذوق هنری خود، در حال احیای این هنر کهن هستند و کلی هم طرفدار پیدا کرده اند. این بانوان هنرمند، بار دیگر ثابت کردند که نقالی جنسیت نمی شناسد و هر کسی که دلش با قصه و حماسه باشد، می تواند یک نقال بزرگ شود.

از جمله نقالان زن برجسته معاصر می توان به این اسامی اشاره کرد:

• گردآفرید (فاطمه حبیبی زاد): ایشان یکی از مشهورترین نقالان زن ایرانی در سطح ملی و بین المللی هستند که با اجرای هنرمندانه شاهنامه خوانی، نام خود را در این عرصه جاودانه کرده اند.
• ساقی عقیلی: به عنوان یکی از پیشگامان نقالی زن در خارج از کشور شناخته می شوند و نقش مهمی در معرفی این هنر به جهان داشته اند.
• مینا صارمی: اولین بانوی نقالی که در جشنواره های آیینی سنتی به اجرای نقالی پرداخته و راه را برای دیگر زنان هموار کرده است.
• شقایق رهبری، شیرین امامی و زیبا عابدی: این هنرمندان نیز در کنار ساقی عقیلی، در جشنواره استانی تهران به طور همزمان نقالی کرده و توانایی های خود را به نمایش گذاشتند.
• سارا عباسپور: عضو فعال بنیاد فردوسی و از جمله نقالان زن توانمندی که حتی در جشن هزاره شاهنامه در یونسکو نیز اجرای نقالی داشته اند.
• آرام قاسمی: اولین نقال ایرانی که برای مدرن کردن اجراهای نقالی، از ویدئو پروجکشن استفاده کرده و نوآوری هایی در این هنر به وجود آورده است.
• نسرین محمودی کوهی: نقال و شاهنامه خوانی که در رویدادهای فرهنگی مختلف به اجرای هنر خود می پردازد.

این زنان نشان داده اند که با عشق و علاقه می شود سنت ها را زنده نگه داشت و حتی آنها را به نسل های آینده رساند. حضور این بانوان هنرمند، امید تازه ای به دل دوستداران نقالی دمیده است.

نقالی در عصر دیجیتال: چالش یا فرصت؟

در دنیای امروز که همه چیز با سرعت سرسام آوری به سمت دیجیتالی شدن می رود، هنر کهنی مثل نقالی چه جایگاهی دارد؟ آیا فناوری های جدید برایش چالش ایجاد می کنند یا فرصت های تازه؟

چالش های ناشی از فناوری

واقعیت این است که ورود رسانه های نوین و فضای دیجیتال، چالش های جدی برای نقالی ایجاد کرده است. مردم حالا به سادگی به انواع فیلم و سریال، بازی های کامپیوتری و شبکه های اجتماعی دسترسی دارند. این حجم از سرگرمی های جذاب و پر زرق و برق، باعث شده که توجه و حضور فیزیکی مخاطبان در اجراهای نقالی سنتی کاهش پیدا کند. ذائقه مخاطب هم عوض شده و شاید کمتر کسی حوصله کند ساعت ها به یک روایت شفاهی گوش دهد.

فرصت های نوین

اما فناوری فقط چالش آفرین نیست، می تواند یک ناجی هم باشد. اگر نقال ها و متولیان این هنر، هوشمندانه از ابزارهای دیجیتال استفاده کنند، فرصت های بی نظیری برای احیا و ترویج نقالی به وجود می آید:

1. شبکه های اجتماعی: نقالان می توانند با ساختن ویدئوهای کوتاه و جذاب از اجراهای خود، در پلتفرم هایی مثل اینستاگرام، یوتیوب، تیک تاک و حتی آپارات، داستان ها را به مخاطبان گسترده تری، به خصوص نسل جوان، منتقل کنند.
2. پخش زنده اجراها: اجرای زنده نقالی در بستر اینترنت، به هزاران نفر در سراسر جهان این امکان را می دهد که همزمان یک اجرای سنتی را تماشا کنند.
3. پادکست های نقالی: تولید پادکست های صوتی از داستان های نقالی، می تواند این هنر را به یک قالب محبوب و قابل دسترس برای شنیدن در هر زمان و مکانی تبدیل کند.
4. آموزش آنلاین نقالی: کارگاه ها و کلاس های آموزشی آنلاین، این امکان را فراهم می کند که علاقه مندان از هر کجای دنیا، حتی از روستاهای دورافتاده، بتوانند اصول نقالی را بیاموزند.
5. مستندسازی و آرشیو دیجیتال: با ضبط و مستندسازی اجراهای نقالان قدیمی و جوان، می توان یک آرشیو غنی دیجیتال از این هنر ایجاد کرد که برای نسل های آینده باقی بماند و از فراموشی نقل ها جلوگیری کند.

با استفاده درست و خلاقانه از فناوری، نقالی می تواند نه تنها از خطر انقراض نجات پیدا کند، بلکه به شیوه ای جدید و جذاب، دوباره در دل جامعه جای بگیرد و پیام حماسی خود را به گوش جهانیان برساند.

راهکارهای جامع برای احیا و پاسداشت نقالی

برای اینکه نقالی، این میراث کهن و ارزشمند، دوباره جان بگیرد و در فهرست آثار در خطر یونسکو نماند، باید کارهای اساسی و جامعی انجام شود. این کارها فقط وظیفه یک نهاد نیست، بلکه یک مسئولیت جمعی است.

آموزش و تربیت نسل جدید

یکی از مهم ترین قدم ها، سرمایه گذاری روی نسل آینده است. اگر ندانیم چطور نقال های جدید را تربیت کنیم، این هنر می میرد:

• تاسیس مراکز و کارگاه های تخصصی: باید مراکزی تاسیس شوند که به صورت حرفه ای، نقالی را به کودکان و نوجوانان آموزش دهند. این کارگاه ها می توانند در مدارس، فرهنگسراها و حتی در فضای مجازی برگزار شوند.
• گنجاندن نقالی در برنامه های درسی: چرا نباید نقالی به عنوان بخشی از هنر یا ادبیات در مدارس و دانشگاه ها آموزش داده شود؟ آشنایی زودهنگام با این هنر، می تواند علاقه نسل جوان را برانگیزد.
• استفاده از استادکاران: نقالان قدیمی، گنجینه های زنده این هنرند. باید شرایطی فراهم شود که آنها بتوانند دانش و مهارت خود را به صورت عملی به شاگردان جوان منتقل کنند.

حمایت های دولتی و نهادی

دولت و نهادهای فرهنگی نقش اساسی در حفظ میراث ملی دارند. حمایت آنها می تواند جانی دوباره به نقالی ببخشد:

• تخصیص بودجه کافی: برای برگزاری کارگاه ها، جشنواره ها، مستندسازی و حمایت از نقالان، به بودجه مشخص و کافی نیاز است.
• برگزاری جشنواره ها و همایش های منظم: جشنواره های نقالی در سطح ملی و بین المللی، می تواند این هنر را در کانون توجه قرار دهد و فرصت های اجرایی برای نقالان فراهم کند.
• حمایت از نقالان و استادکاران: نقال ها باید از نظر معیشتی و حمایتی تامین شوند تا بتوانند با فراغ بال به هنرشان بپردازند و از آن برای گذران زندگی استفاده کنند.

تلفیق با گردشگری فرهنگی

گردشگری می تواند یک فرصت طلایی برای نقالی باشد. معرفی این هنر به گردشگران داخلی و خارجی، هم به حفظ آن کمک می کند و هم منبع درآمدی برای نقالان ایجاد می کند:

• اجرای نقالی در اماکن تاریخی و اقامتگاه های بوم گردی: اجرای نقالی در فضاهای سنتی مثل کاروان سراها، موزه ها، خانه های تاریخی و اقامتگاه های بوم گردی، تجربه ای بی نظیر برای گردشگران خواهد بود.
• ترویج نقالی به عنوان جاذبه فرهنگی: تورهای گردشگری می توانند نقالی را به عنوان یک جاذبه اصلی در برنامه های خود بگنجانند.

نوآوری در اجرا

با حفظ اصالت، می توانیم به نقالی رنگ و بوی تازه ای بدهیم تا برای مخاطب امروز جذاب تر باشد:

• استفاده از عناصر نوین هنری: ترکیب نقالی با موسیقی های جدید (با حفظ اصالت)، نورپردازی، یا حتی فناوری های بصری می تواند آن را جذاب تر کند.
• ایجاد محتوای تعاملی: نقال می تواند با مخاطبانش تعامل بیشتری داشته باشد، سوال بپرسد یا حتی آنها را در بخش هایی از قصه شریک کند.

با این راهکارها، می توانیم امید داشته باشیم که نقالی، اثر مستقل ایران در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، نه تنها از خطر نابودی نجات پیدا کند، بلکه دوباره به دوران اوج خود بازگردد و برای نسل های آینده هم زنده بماند.

نتیجه گیری

نقالی، بیش از یک هنر صرف، قلب تپنده تاریخ و فرهنگ ایران است؛ میراثی گرانبها که در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان اثر مستقل ایران در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید تا هویت ریشه دار آن به جهانیان معرفی شود. این هنر، گنجینه ای از حماسه ها، اخلاقیات و داستان هایی است که سینه به سینه به ما رسیده و پل ارتباطی ما با گذشته باشکوهمان است.

اما متاسفانه، این میراث ارزشمند امروز در فهرست آثار در خطر یونسکو قرار دارد. دلایلی مثل کاهش تعداد نقالان ماهر، نبود سیستم آموزشی منسجم، کمبود حمایت های دولتی و هجوم سرگرمی های مدرن، زنگ خطر را به صدا درآورده اند. حالا مسئولیت بزرگی بر دوش تک تک ماست؛ باید دست به کار شویم و نگذاریم آوای حماسه از سرزمینمان خاموش شود.

برای زنده نگه داشتن نقالی، لازم است که قدم های محکمی در جهت آموزش و تربیت نسل های جدید برداریم، از حمایت های دولتی و نهادی برای نقالان اطمینان حاصل کنیم و از فرصت های بی نظیر عصر دیجیتال برای معرفی و ترویج این هنر بهره ببریم. همچنین، تلفیق نقالی با صنعت گردشگری فرهنگی و نوآوری در شیوه های اجرا، می تواند نفس تازه ای به این هنر ببخشد و آن را دوباره در دل مردم، به خصوص جوانان، جای دهد. بیایید همه با هم، برای پاسداشت این گنجینه ملی و جهانی، تلاش کنیم.

سوالات متداول

نقالی دقیقا چیست و در چه دوره ای اوج گرفت؟

نقالی یک هنر نمایشی تک نفره است که در آن نقال با کلام، لحن، حرکات بدن و ابزارهایی مثل چوبدستی، داستان های حماسی، مذهبی یا عاشقانه را روایت می کند. اوج شکوفایی این هنر در دوران صفویه و قاجار، به ویژه در قهوه خانه ها بود.

نقالی در چه سالی و با چه عنوانی در یونسکو ثبت شد؟

نقالی در سال ۲۰۱۱ میلادی (۱۳۹۰ شمسی) به عنوان اثر مستقل ایران در میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.

چرا نقالی در فهرست میراث در خطر یونسکو قرار دارد؟

نقالی به دلیل کاهش شدید تعداد نقالان ماهر، عدم جذب نسل جوان، فقدان سیستم آموزشی منظم، ضعف حمایت های دولتی و نهادی، تغییر فضاهای عمومی سنتی و رقابت نابرابر با سرگرمی های مدرن، در فهرست میراث در خطر قرار گرفته است.

نقش زنان در هنر نقالی چه بوده است؟

گرچه نقالی بیشتر مردانه شناخته شده، اما زنان از دیرباز در این هنر حضور داشته اند؛ از آزاده رومی (خنیاگر بهرام گور) در دوران ساسانی و همسر فردوسی پس از اسلام، تا نقالان زن برجسته معاصر مثل گردآفرید و ساقی عقیلی که نقش مهمی در احیا و معرفی این هنر دارند.

چه اقداماتی برای حفظ و احیای هنر نقالی صورت گرفته و پیشنهاد می شود؟

اقدامات انجام شده شامل مستندسازی و شناسایی نقالان بوده است. برای احیای نقالی، پیشنهاد می شود که آموزش و تربیت نسل جدید (از طریق کارگاه ها و گنجاندن در دروس)، حمایت های دولتی و نهادی (بودجه، جشنواره)، تلفیق با گردشگری فرهنگی و نوآوری در اجرا (استفاده از فناوری دیجیتال) صورت گیرد.

کدام داستان ها بیشتر در نقالی روایت می شوند؟

بیشتر داستان های حماسی مانند شاهنامه فردوسی (به ویژه رستم و سهراب)، داستان های مذهبی (مثل واقعه کربلا در روضه خوانی) و همچنین حکایت های اخلاقی و عاشقانه (مانند مثنوی معنوی و خسرو و شیرین) در نقالی روایت می شوند.