شرایط صدور اجراییه مستقیم چک

شرایط صدور اجراییه مستقیم چک، راهکاری قانونی است که به دارنده چک برگشتی این امکان را می دهد تا بدون نیاز به طی کردن فرآیندهای طولانی و پیچیده دادرسی، به سرعت طلب خود را وصول کند. این روش بر اساس ماده ۲۳ قانون اصلاحی صدور چک مصوب سال ۱۳۹۷ تعریف شده و برای تسریع در روند احقاق حق به وجود آمده است.

چک، به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای مبادلات مالی و تجاری در کشورمان، نقش حیاتی در روان سازی اقتصاد ایفا می کند. اما متاسفانه گاهی اوقات، چک ها به دلایل مختلفی مثل عدم موجودی کافی، برگشت می خورند و همین موضوع می تواند دردسرهای زیادی برای دارنده چک ایجاد کند. تا قبل از سال ۱۳۹۷، برای وصول مبلغ یک چک برگشتی، دارنده راهی جز مراجعه به دادگاه و طی کردن فرآیند طولانی و پرهزینه دادرسی یا پیگیری از طریق اداره ثبت اسناد نداشت. اما با اصلاح قانون صدور چک در سال ۱۳۹۷ و اضافه شدن ماده ۲۳، یک راهکار جدید و بسیار کارآمد به نام «اجراییه مستقیم چک» پیش روی دارندگان چک های برگشتی قرار گرفت. این ماده، انقلابی در روند وصول مطالبات ایجاد کرد و با هدف تسریع در احقاق حق، این امکان را فراهم آورد که دارنده چک، بدون نیاز به دادرسی طولانی، مستقیماً از دادگاه درخواست صدور اجراییه کند.

این مقاله قرار است شما را به یک سفر کامل در دنیای اجراییه مستقیم چک ببرد. از تعریف و چرایی وجود این قانون گرفته تا شرایط ریز و درشت آن، مراحل گام به گام درخواست، نکات کاربردی، چالش ها و حتی مقایسه آن با سایر روش های وصول طلب، همه و همه را با زبانی ساده و کاربردی بررسی خواهیم کرد. فرقی نمی کند که شما یک دارنده چک برگشتی هستید و به دنبال سریع ترین راه برای رسیدن به پولتان می گردید، یا صادرکننده ای که می خواهید از حقوق خود باخبر شوید، یا حتی یک وکیل که به دنبال یک منبع جامع و به روز هستید؛ این مطلب برای همه شما مفید خواهد بود.

اجراییه مستقیم چک چیست و چرا به وجود آمد؟ (درک ماده ۲۳ قانون چک)

خب، بیایید از اول شروع کنیم و ببینیم این «اجراییه مستقیم چک» که اینقدر سر و صدا کرده، دقیقاً چیست و چه تفاوتی با روش های قبلی دارد. قبل از اصلاحیه سال ۱۳۹۷، وقتی چکی برگشت می خورد، دارنده یا باید دادخواست مطالبه وجه را به دادگاه می داد که زمان بر و هزینه بر بود، یا از طریق اداره ثبت اسناد اقدام می کرد که آن هم محدودیت های خودش را داشت، مثلاً امکان حکم جلب برای صادرکننده وجود نداشت. اما قانونگذار با هوشمندی، ماده ۲۳ را به قانون صدور چک اضافه کرد تا یک راه میان بر و مؤثر برای وصول طلب از طریق چک های برگشتی ایجاد کند.

تعریف اجراییه مستقیم چک: دستور قضایی غیرترافعی چیست؟

اجراییه مستقیم چک در واقع یک دستور قضایی است، نه یک حکم قضایی. این یعنی چی؟ یعنی دادگاه بدون اینکه بخواهد وارد جزئیات و ماهیت دعوا شود، یا جلسات دادرسی طولانی برگزار کند و حرف های طرفین را بشنود، صرفاً با بررسی ظاهری اسناد (چک و گواهی عدم پرداخت)، دستور می دهد که مبلغ چک وصول شود. به همین خاطر به آن غیرترافعی می گویند؛ یعنی اختلافی برای قاضی مطرح نیست که بخواهد بین دو طرف دعوا قضاوت کند. قاضی فقط به عنوان یک ناظر، مدارک را می بیند و اگر شرایط لازم فراهم باشد، دستور اجرا را صادر می کند. این دستور مثل یک شمشیر تیز است که به سرعت عمل می کند.

هدف قانونگذار از وضع ماده ۲۳: تسریع و تسهیل وصول مطالبات بدون دادرسی طولانی

اصلی ترین دلیلی که باعث شد قانونگذار دست به کار شود و ماده ۲۳ را بیاورد، سرعت و سادگی بود. چک قرار است یک ابزار پرقدرت در مبادلات باشد؛ اگر وصول آن اینقدر سخت و طولانی باشد، دیگر اعتباری برایش باقی نمی ماند. با اجراییه مستقیم چک، هدف این بود که بار دادگاه ها کمتر شود، مردم سریع تر به حقشان برسند و به اصطلاح، اعتبار چک حفظ شود. دیگر لازم نیست سال ها منتظر بمانید تا پرونده شما در دادگاه از این شعبه به آن شعبه برود یا ده ها جلسه دادرسی برگزار شود. این یک گام بزرگ برای حمایت از دارنده چک بود.

چرا مستقیم نامیده می شود؟ (حذف فرآیند طولانی رسیدگی قضایی)

کلمه مستقیم در اینجا به این معناست که شما مستقیماً به مرحله اجرا می روید. یعنی بدون اینکه نیاز به طرح یک دعوای حقوقی کامل با تمام تشریفاتش باشد، مستقیماً از دادگاه درخواست می کنید که دستور دهد طلب شما وصول شود. این روش، فرآیند طولانی رسیدگی قضایی (مثل تشکیل پرونده، تبادل لوایح، برگزاری جلسات رسیدگی، صدور رأی بدوی، تجدیدنظر و…) را حذف می کند و مستقیماً شما را به واحد اجرای احکام می رساند. این همان چیزی است که بسیاری از دارندگان چک آرزویش را داشتند: مسیری هموار و بی دردسر برای گرفتن پولشان.

چه چک هایی شامل اجراییه مستقیم می شوند؟ (شرایط چک)

حالا که فهمیدیم اجراییه مستقیم چک چیست و چرا به وجود آمد، وقت آن است که ببینیم آیا هر چکی می تواند از این مزیت برخوردار باشد یا نه. قطعاً نه! برای اینکه بتوانید از این مسیر سریع استفاده کنید، چک شما باید شرایط خاصی داشته باشد. بیایید این شرایط را با هم مرور کنیم.

گواهی عدم پرداخت، برگ برنده شما

اولین و شاید مهم ترین قدم، داشتن یک گواهی عدم پرداخت معتبر است. بانک، وقتی چکی به دلیل کسری موجودی برگشت می خورد، یک گواهی عدم پرداخت به شما می دهد. این گواهی در واقع سندی است که نشان می دهد بانک نتوانسته مبلغ چک را به شما پرداخت کند. خیلی مهم است که این گواهی حتماً کد رهگیری داشته باشد. سامانه یکپارچه بانک مرکزی، همه اطلاعات مربوط به چک های برگشتی را ثبت می کند و این کد رهگیری، پل ارتباطی شما با این سامانه است. بدون گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری، اصلاً نمی توانید برای اجراییه مستقیم اقدام کنید. پس از برگشت خوردن چک، حتماً از بانک بخواهید که این گواهی را صادر و کد رهگیری آن را ثبت کند.

چک های صیادی و غیرصیادی؛ کدام یک امکان اجراییه دارند؟

از سال ۱۳۹۷ به بعد، چک های صیادی وارد بازار شدند که ویژگی های خاص خودشان را دارند، مثل ثبت در سامانه صیاد. اما آیا چک های قدیمی تر که غیرصیادی هستند هم می توانند از این قانون استفاده کنند؟

• چک های صیادی: این چک ها به طور کامل و بدون هیچ محدودیتی شامل اجراییه مستقیم می شوند، به شرطی که گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری داشته باشند و البته سایر شرایط عمومی چک هم در آن ها رعایت شده باشد (مثل مشروط نبودن و…).
• چک های غیرصیادی (قدیمی): برای چک های قدیمی تر هم امکان صدور اجراییه مستقیم وجود دارد، اما با دو شرط مهم:
  1. باید در گواهی عدم پرداخت آن ها هم کد رهگیری درج شده باشد.
  2. از تاریخ صدور چک یا گواهی عدم پرداخت، نباید بیشتر از پنج سال گذشته باشد. اگر این مهلت ۵ ساله تمام شود، دیگر نمی توانید از طریق اجراییه مستقیم اقدام کنید و باید به سراغ روش های دیگر بروید.

محدودیت ها: چک های مشروط، تضمینی و ماده ۱۴

حالا به مهم ترین بخش می رسیم؛ چه چک هایی اصلاً نمی توانند از اجراییه مستقیم بهره مند شوند؟ قانونگذار برای جلوگیری از سوءاستفاده و حفظ انصاف، یک سری محدودیت ها قرار داده است:

• چک های مشروط یا تضمینی: اگر در متن چک قید شده باشد که پرداخت آن منوط به انجام کاری است (مثلاً در صورت تحویل کالا، مبلغ پرداخت شود) یا اینکه صرفاً بابت تضمین انجام تعهدی صادر شده باشد (مثلاً این چک بابت تضمین قرارداد شماره ۱۲۳ می باشد)، نمی توانید برای آن اجراییه مستقیم بگیرید. دلیلش این است که اجراییه مستقیم بر مبنای یک سند بدون قید و شرط صادر می شود و وجود هر شرطی، ماهیت دستور اجرایی را زیر سوال می برد.
• چک های مشمول ماده ۱۴ قانون صدور چک: ماده ۱۴ قانون صدور چک به مواردی اشاره دارد که صادرکننده چک ادعا می کند چک او گم شده، سرقت رفته، جعل شده، یا به دلیل کلاهبرداری، خیانت در امانت و سایر جرایم به دست دارنده افتاده است. در این موارد، صادرکننده می تواند دستور عدم پرداخت را به بانک بدهد و بانک هم تا یک هفته وجه چک را پرداخت نمی کند. اگر گواهی عدم پرداخت بر اساس دستور عدم پرداخت ماده ۱۴ صادر شده باشد و صادرکننده هم دعوای حقوقی یا کیفری خود را در مهلت قانونی به دادگاه ارائه کرده باشد، امکان صدور اجراییه مستقیم وجود ندارد. این تدبیر برای حمایت از صادرکنندگانی است که چکشان واقعاً مورد سوءاستفاده قرار گرفته است.

یادتان باشد، اجراییه مستقیم چک فقط برای چک هایی است که قطعیت و بی قید و شرط بودن پرداخت آن ها محرز باشد. هر گونه ابهام یا شرط، شما را از این مسیر سریع دور می کند و باید به سراغ دعوای حقوقی بروید.

برای اینکه همه چیز شفاف تر باشد، این جدول می تواند به شما کمک کند تا انواع چک و شرایط صدور اجراییه مستقیم را بهتر متوجه شوید:

نوع چک	شرط صدور اجراییه مستقیم	توضیحات
صیادی	گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری	بدون شرط یا تضمین نباشد، مشمول ماده ۱۴ نباشد.
غیرصیادی (قدیمی)	گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری و عدم انقضای مهلت ۵ ساله	بدون شرط یا تضمین نباشد، مشمول ماده ۱۴ نباشد.
مشروط	غیرممکن	چون پرداخت منوط به شرط است، از اجراییه مستقیم مستثنی می شود.
تضمینی	غیرممکن	چون صرفاً بابت تضمین صادر شده، از اجراییه مستقیم مستثنی می شود.
مشمول ماده ۱۴	غیرممکن	در صورت ادعای سرقت، جعل و … و ارائه دعوای حقوقی/کیفری توسط صادرکننده.

چه کسی می تواند درخواست اجراییه بدهد و علیه چه کسی؟ (شرایط دارنده و صادرکننده)

تا اینجا با خود چک و شرایط لازمش آشنا شدیم. حالا نوبت به فاعل و مفعول ماجراست! یعنی چه کسی می تواند درخواست صدور اجراییه مستقیم چک را بدهد و این اجراییه علیه چه کسی صادر می شود؟ این بخش هم نکات مهمی دارد که دانستن آن ها ضروری است.

دارنده چک: از شما تا وکیل شما

سوال اول این است که چه کسی حق درخواست اجراییه را دارد؟ جوابش ساده است: دارنده قانونی چک. این دارنده می تواند خود شما باشید که چک را در دست دارید، یا وکیل قانونی شما که به وکالت از شما اقدام می کند، یا حتی قائم مقام قانونی شما (مثلاً وراث در صورت فوت دارنده اصلی).

• دارنده اولیه: کسی که چک در ابتدا به نام او صادر شده است.
• ظهرنویس: اگر چک به شما ظهرنویسی (پشت نویسی) شده باشد و شما آخرین دارنده قانونی باشید.
• وکیل یا نماینده قانونی: وکیلی که شما به او وکالت داده اید، می تواند به جای شما مراحل را پیگیری کند.
• قائم مقام قانونی: در صورت فوت دارنده اصلی، ورثه او می توانند به عنوان قائم مقام، درخواست اجراییه را مطرح کنند، البته با رعایت مقررات امور حسبی.

انتقال چک بعد از برگشت: چالش ها و واقعیت ها

اینجا یک نکته حقوقی مهم و گاهی گیج کننده وجود دارد: اگر چکی بعد از برگشت خوردن به شخص دیگری منتقل شود، آیا دارنده جدید (منتقل الیه) می تواند درخواست اجراییه مستقیم بدهد؟ نظرات حقوقی در این باره متفاوت بوده، اما رأی وحدت رویه اخیر دیوان عالی کشور تقریباً تکلیف را روشن کرده است. طبق این رأی و نظریات مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه، شخصی که چک بعد از برگشت خوردن (یعنی بعد از صدور گواهی عدم پرداخت) به او منتقل شده است، دیگر دارنده قانونی به معنای موضوع تبصره ۱ ماده ۲۱ مکرر و ماده ۲۳ قانون صدور چک محسوب نمی شود و درخواست صدور اجراییه مستقیم از او پذیرفته نخواهد شد.

این یعنی چی؟ یعنی اگر چکی در دست دارید که قبلاً برگشت خورده و بعداً به شما منتقل شده، نمی توانید از مسیر سریع اجراییه مستقیم استفاده کنید و باید به سراغ روش های دیگر مثل دادخواست حقوقی مطالبه وجه بروید. دلیلش این است که قانونگذار می خواسته امتیاز اجراییه مستقیم را به دارنده اولیه یا دارنده ای که چک را قبل از برگشت دریافت کرده، بدهد و جلوی انتقال های زنجیره ای چک برگشتی و پیچیدگی های حقوقی آن را بگیرد.

مسئولین اجراییه: صادرکننده، صاحب حساب و امضاکننده

این اجراییه مستقیم، علیه چه کسی صادر می شود؟ آیا همه کسانی که روی چک امضا دارند، شامل می شوند؟ جواب صریح قانون این است که اجراییه فقط علیه موارد زیر صادر می شود:

1. صادرکننده چک: چه شخص حقیقی باشد و چه حقوقی (مثل شرکت ها).
2. صاحب حساب: در مورد اشخاص حقوقی، اجراییه علیه خود شرکت (صاحب حساب) صادر می شود.
3. امضاکننده چک: اگر چک توسط نماینده یک شرکت (مثل مدیرعامل) امضا شده باشد، اجراییه علیه هم صاحب حساب (شرکت) و هم امضاکننده (مدیرعامل) به صورت تضامنی صادر می شود.

پس تکلیف ظهرنویس و ضامن چه می شود؟ این یک نکته بسیار مهم است که اجراییه مستقیم علیه ظهرنویس و ضامن صادر نمی شود. دلیلش هم ماهیت دستور بودن این اجراییه است. برای مطالبه طلب از ظهرنویس یا ضامن، شما چاره ای جز طرح دعوای مطالبه وجه چک از طریق دادگاه (همان مسیر طولانی تر) ندارید. این یکی از محدودیت های اصلی اجراییه مستقیم چک است که باید به آن توجه داشته باشید. اگر هدف شما این است که حتماً از ظهرنویس یا ضامن هم بتوانید پولتان را بگیرید، باید قید اجراییه مستقیم را بزنید و از همان اول به سراغ دادخواست حقوقی بروید.

خلاصه: اگر می خواهید از مزایای سرعت و سادگی اجراییه مستقیم چک بهره مند شوید، باید چک شما بدون قید و شرط و تضمین باشد، مشمول ماده ۱۴ نباشد، گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری داشته باشد و خود شما هم دارنده اولیه یا کسی باشید که چک قبل از برگشت به شما منتقل شده است. ضمناً یادتان باشد که این روش فقط برای مطالبه از صادرکننده و صاحب حساب است، نه ظهرنویس و ضامن.

گام به گام تا صدور اجراییه: مسیر درخواست

حالا که با شرایط کلی آشنا شدیم، وقت آن است که وارد عمل شویم! فرض کنید یک چک برگشتی در دست دارید که تمام شرایط لازم برای اجراییه مستقیم را دارد. از کجا شروع کنیم و چه مراحلی را باید طی کنیم؟ نگران نباشید، فرآیند آنقدرها هم پیچیده نیست، اما نیاز به دقت دارد. بیایید قدم به قدم جلو برویم.

گام اول: گواهی عدم پرداخت؛ شروع راه

اولین کاری که باید بکنید، این است که چک برگشتی تان را به بانک ببرید. بانک پس از بررسی و در صورت عدم موجودی یا کسری، اقدام به صدور گواهی عدم پرداخت می کند. تاکید می کنیم که حتماً مطمئن شوید این گواهی دارای کد رهگیری باشد. این کد برای پیگیری های بعدی شما حیاتی است و بدون آن نمی توانید برای اجراییه مستقیم اقدام کنید. بانک همچنین اطلاعات چک و گواهی عدم پرداخت را به صورت آنلاین در سامانه بانک مرکزی ثبت می کند.

گام دوم: تنظیم درخواست؛ فرمول طلایی شما

بعد از گرفتن گواهی عدم پرداخت، نوبت به تنظیم درخواست می رسد. این درخواست را باید روی برگه های مخصوص دادخواست یا یک برگه معمولی تنظیم کنید و در آن از دادگاه «درخواست صدور اجراییه مستقیم چک» را بنویسید. در این درخواست باید مشخصات کامل خودتان (به عنوان خواهان) و مشخصات صادرکننده چک (به عنوان خوانده) را بنویسید، مبلغ چک را ذکر کنید و مستندات خود (چک و گواهی عدم پرداخت) را پیوست نمایید. این درخواست یک فرمول ثابت ندارد، اما مهم است که تمامی اطلاعات لازم را به صورت شفاف و روشن ارائه دهید.

گام سوم: تعیین دادگاه صالح؛ آدرس درست کجاست؟

اینکه درخواستتان را به کدام دادگاه بدهید، خیلی مهم است. برای اجراییه مستقیم چک، دو نوع صلاحیت باید رعایت شود:

• صلاحیت محلی: یعنی درخواست را باید به دادگاهی در یکی از این مناطق ارائه دهید:
  • محل صدور چک (بانکی که چک در آن صادر شده)
  • محل انجام تعهد (جایی که قرار بوده پول چک پرداخت شود)
  • محل اقامت صادرکننده چک (خوانده)

  شما می توانید هر کدام از این گزینه ها را که برایتان راحت تر است، انتخاب کنید.

• صلاحیت نوعی: این یعنی درخواست شما فقط باید به دادگاه حقوقی (دادگاه عمومی حقوقی) ارائه شود. شوراهای حل اختلاف یا دادگاه های صلح، صلاحیت رسیدگی به این درخواست را ندارند، حتی اگر مبلغ چک پایین باشد. این یک تفاوت مهم با دعاوی مالی دیگر است که گاهی در صلاحیت شوراها قرار می گیرند.

گام چهارم: تقدیم و پرداخت هزینه؛ سرمایه گذاری کوچک برای یک نتیجه بزرگ

درخواست خود را به همراه مدارک لازم (که در ادامه به آن ها اشاره می کنیم) به دفتر خدمات قضایی الکترونیک می برید تا ثبت شود و به دادگاه صالح ارجاع داده شود. در این مرحله باید هزینه دادرسی را پرداخت کنید. خبر خوب این است که هزینه دادرسی برای درخواست صدور اجراییه مستقیم چک، نسبت به دادخواست های حقوقی مالی بسیار پایین تر است و معمولاً معادل دعاوی غیرمالی محاسبه می شود. این خودش یک مزیت بزرگ برای این روش است.

گام پنجم: رسیدگی فوری و صدور اجراییه؛ سرعت در عمل

وقتی درخواست شما به دادگاه می رسد، قاضی در وقت فوق العاده (یعنی بدون نیاز به تعیین وقت قبلی و تشکیل جلسه رسمی دادرسی) آن را بررسی می کند. اگر تمام شرایط لازم (که در بخش قبلی گفتیم) وجود داشته باشد، قاضی دستور صدور اجراییه را صادر می کند. این سرعت در رسیدگی، یکی از اصلی ترین نقاط قوت ماده ۲۳ است.

گام ششم: ابلاغ و مهلت ۱۰ روزه؛ شمارش معکوس

پس از صدور اجراییه، این دستور به صادرکننده چک (محکوم علیه) ابلاغ می شود. از زمان ابلاغ اجراییه، صادرکننده ده روز مهلت دارد تا مبلغ چک را به دارنده پرداخت کند. اگر در این مهلت ۱۰ روزه، وجه چک پرداخت نشود، دارنده می تواند درخواست کند که پرونده به واحد اجرای احکام دادگستری ارسال شود. از این مرحله به بعد، واحد اجرای احکام برای وصول طلب شما وارد عمل می شود و می تواند بر اساس قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، اقدام به توقیف اموال صادرکننده یا حتی صدور حکم جلب او کند.

مدارک لازم برای درخواست اجراییه چک:

• اصل لاشه چک (همان برگه چک)
• اصل گواهی عدم پرداخت صادره از بانک (با کد رهگیری)
• کارت ملی دارنده چک
• وکالت نامه (در صورتی که توسط وکیل اقدام می کنید)

هزینه های مرتبط:

• هزینه دادرسی (پایین تر از دعاوی مالی عادی)
• حق الوکاله وکیل (در صورت استفاده از وکیل، دادگاه می تواند حق الوکاله را طبق تعرفه قانونی در اجراییه قید کند)
• هزینه های اجرایی (پس از ارسال پرونده به اجرای احکام)

همانطور که می بینید، این مسیر مشخص و نسبتاً سریع است و با رعایت دقت در مراحل، می توانید به سرعت به نتیجه مطلوب برسید. حالا بیایید کمی هم درباره نکات ریز و درشت این فرآیند صحبت کنیم.

نکات ریز و درشت اجراییه مستقیم چک؛ آنچه باید بدانید!

هر قانونی، پیچیدگی ها و نکات خاص خودش را دارد. اجراییه مستقیم چک هم از این قاعده مستثنی نیست. در این بخش، به برخی از مهم ترین و کاربردی ترین نکات، چالش ها و استثنائات مربوط به این روش می پردازیم که دانستنشان می تواند حسابی به کارتان بیاید و جلوی بسیاری از سردرگمی ها را بگیرد.

چه چیزهایی را می توانید مطالبه کنید؟ اصل پول و حق الوکاله، نه بیشتر!

یک نکته خیلی مهم این است که با اجراییه مستقیم چک، شما فقط می توانید اصل مبلغ چک و حق الوکاله وکیل (طبق تعرفه قانونی) را مطالبه کنید. یعنی چی؟ یعنی خسارت تأخیر تأدیه (جریمه دیرکرد پرداخت پول) و سایر خسارات (مثلاً هزینه هایی که بابت برگشت چک متحمل شده اید) از طریق اجراییه مستقیم قابل مطالبه نیستند. اگر قصد دارید این خسارات را هم بگیرید، باید جداگانه یک دادخواست حقوقی مطالبه خسارت تأخیر تأدیه به دادگاه ارائه دهید. این یکی از محدودیت های اجراییه مستقیم است که باید حتماً به آن توجه داشته باشید تا بعداً دچار مشکل نشوید.

امکان اعتراض به اجراییه؛ دستور اداری یا حکم قضایی؟

در بخش اول گفتیم که اجراییه مستقیم چک، یک دستور اداری از سوی قاضی است، نه یک حکم قضایی. این تفاوت، یک پیامد مهم دارد: دستور اجراییه مستقیم چک، قابل اعتراض، تجدیدنظرخواهی یا فرجام خواهی نیست! یعنی اگر قاضی دستور را صادر کرد، دیگر نمی توانید به آن اعتراض کنید که مثلاً چرا این دستور صادر شد. خب، حالا سوال پیش می آید که تکلیف صادرکننده ای که فکر می کند حقش تضییع شده، چیست؟

صادرکننده چک می تواند در موارد زیر برای ابطال اجراییه یا توقف عملیات اجرایی اقدام کند:

• عدول قاضی: اگر خود قاضی که دستور را صادر کرده، بعداً متوجه اشتباهی شود (مثلاً ببیند چک واقعاً مشروط بوده)، می تواند از دستور خود عدول کرده و آن را باطل کند.
• طرح دعوای ابطال اجراییه: صادرکننده می تواند یک دعوای حقوقی مستقل با خواسته ابطال اجراییه در دادگاه مطرح کند و اگر دلایل محکمه پسندی داشته باشد (مثلاً ثابت کند چک تضمینی یا مشروط بوده)، دادگاه می تواند حکم به ابطال اجراییه صادر کند.

توقف عملیات اجرایی؛ وقتی صادرکننده حق دارد دفاع کند

همانطور که گفتیم، صادرکننده چک نمی تواند مستقیماً به دستور اجراییه اعتراض کند، اما می تواند در مواردی خاص، درخواست توقف عملیات اجرایی را به دادگاه بدهد. این درخواست معمولاً زمانی مطرح می شود که صادرکننده ادعا می کند چک او تضمینی، مشروط، جعلی، سرقتی و یا مشمول ماده ۱۴ قانون صدور چک بوده است. اگر دادگاه دلایل صادرکننده را قوی ببیند و تشخیص دهد که ادامه عملیات اجرایی ممکن است ضرر جبران ناپذیری به او بزند، می تواند قرار توقف عملیات اجرایی را صادر کند. اما یک شرط مهم دارد: صادرکننده معمولاً باید یک تأمین مناسب (مثلاً مبلغی پول نقد یا تضمین بانکی) به دادگاه بسپارد تا اگر بعداً مشخص شد حق با دارنده چک بوده، دارنده از این بابت متضرر نشود.

فوت صادرکننده؛ تکلیف چک چه می شود؟

اگر خدای نکرده صادرکننده چک فوت کند، آیا همچنان می توان برای اجراییه مستقیم اقدام کرد؟ بله، امکان صدور اجراییه علیه ورثه متوفی وجود دارد. البته در این موارد، باید مقررات مربوط به امور حسبی و انحصار وراثت هم رعایت شود. یعنی ابتدا باید ورثه متوفی مشخص شوند و سپس اجراییه علیه آن ها صادر گردد. طلب از ورثه، به نسبت سهم الارث هر یک از آن ها از ماترک متوفی قابل وصول است.

چک های موردی و اجراییه؛ ابهامات برطرف شد

برخی افراد حساب جاری بدون دسته چک دارند و در مواقع خاص از بانک، «چک موردی» دریافت می کنند. این چک ها هم، دقیقاً مثل چک های عادی، مشمول ماده ۲۳ قانون صدور چک می شوند. یعنی اگر یک چک موردی برگشت بخورد، دارنده می تواند با رعایت همان شرایطی که گفتیم، برای آن درخواست اجراییه مستقیم کند. تمامی قوانین و مقررات مربوط به چک های عادی، در مورد چک های موردی نیز اعمال می شود.

مطابقت امضا؛ آیا برای اجراییه دادگاه لازم است؟

در بحث وصول چک از طریق اداره ثبت اسناد، بانک موظف است در گواهی عدم پرداخت، مطابقت امضای صادرکننده را با نمونه امضای موجود در بانک گواهی کند و اگر امضا مطابقت نداشت، اداره ثبت اجراییه صادر نمی کند. اما برای اجراییه مستقیم چک از طریق دادگاه (ماده ۲۳)، گواهی مطابقت امضا توسط بانک، از شرایط صدور اجراییه نیست. این یعنی اگر بانک هم مطابقت امضا را گواهی نکرده باشد، خللی در روند صدور اجراییه از طریق دادگاه ایجاد نمی شود. این یکی از تفاوت های مهم این دو روش است و اجراییه دادگاه را از این بابت تسهیل می کند.

درخواست اعسار؛ فرصتی برای مدیون

بعد از اینکه اجراییه صادر و ابلاغ شد، ممکن است صادرکننده چک (محکوم علیه) واقعاً توانایی پرداخت مبلغ را به صورت یکجا نداشته باشد. در این حالت، او حق دارد که بر اساس ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی، درخواست اعسار از پرداخت محکوم به را به دادگاه ارائه دهد. اگر دادگاه اعسار او را بپذیرد، مبلغ چک قسط بندی می شود و او می تواند به صورت اقساط، طلب شما را پرداخت کند. این موضوع برای بدهکار، یک فرصت قانونی است تا از تحت فشار قرار گرفتن بیش از حد جلوگیری کند.

همانطور که دیدید، اجراییه مستقیم چک یک ابزار قدرتمند است، اما با آگاهی از این نکات ریز و درشت می توانید با اطمینان بیشتری قدم بردارید و از حقوق خود به نحو احسن دفاع کنید.

مقایسه: اجراییه مستقیم چک با سایر روش های وصول مطالبات

شاید بپرسید، خب حالا که اجراییه مستقیم چک این همه مزیت دارد، پس دیگر چرا باید از روش های قدیمی تر استفاده کنیم؟ این سوال خوبی است! واقعیت این است که هیچ روشی بهترین مطلق نیست و هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارند. انتخاب روش مناسب بستگی به شرایط پرونده شما و اهدافتان دارد. بیایید اجراییه مستقیم را با دو روش اصلی دیگر وصول مطالبات چک مقایسه کنیم:

تفاوت با دعوای حقوقی مطالبه وجه چک؛ کدام سریع تر و جامع تر است؟

این روش همان مسیر سنتی دادگاه است که در آن شما یک دادخواست مطالبه وجه چک به دادگاه می دهید و منتظر می مانید تا دادگاه پس از تشکیل جلسات و بررسی دقیق، رأی صادر کند.

ویژگی	اجراییه مستقیم چک (ماده ۲۳)	دعوای حقوقی مطالبه وجه چک
سرعت	بسیار سریع (دستور فوری و غیرترافعی)	کندتر (نیاز به دادرسی و جلسات متعدد)
هزینه دادرسی	پایین (معادل دعاوی غیرمالی)	بالا (بر اساس مبلغ چک و معادل دعاوی مالی)
مطالبات قابل وصول	فقط اصل مبلغ چک و حق الوکاله وکیل	اصل مبلغ چک، خسارت تأخیر تأدیه، کلیه خسارات و هزینه ها
مسئولین قابل تعقیب	صادرکننده، صاحب حساب، امضاکننده	صادرکننده، ظهرنویس، ضامن، صاحب حساب، امضاکننده (همه مسئولین چک)
امکان حکم جلب	بله (در صورت عدم پرداخت و عدم شناسایی اموال)	بله (در صورت عدم پرداخت و عدم شناسایی اموال)
نوع رسیدگی	غیرترافعی (دستور)	ترافعی (حکم)
قابلیت اعتراض	خیر (دستور اداری است، اما امکان ابطال اجراییه با دعوای جداگانه)	بله (قابل تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی)

نتیجه گیری مقایسه: اگر فقط به دنبال اصل مبلغ چک و سرعت هستید و نمی خواهید از ظهرنویس یا ضامن طلب بگیرید، اجراییه مستقیم بهترین گزینه است. اما اگر خسارت تأخیر تأدیه و سایر هزینه ها برایتان مهم است و یا می خواهید همه مسئولین چک را تحت تعقیب قرار دهید، دعوای حقوقی مطالبه وجه جامع تر خواهد بود، هرچند که زمان برتر است.

تفاوت با اجراییه ثبتی؛ کدام یک حکم جلب دارد؟

روش سوم، اقدام از طریق اداره ثبت اسناد و املاک است. چک به عنوان یک سند لازم الاجرا محسوب می شود و می توان از طریق اداره ثبت برای وصول آن اقدام کرد.

ویژگی	اجراییه مستقیم چک (ماده ۲۳)	اجراییه ثبتی
مرجع صدور	دادگاه حقوقی	اداره اجرای ثبت اسناد
سرعت	بسیار سریع	سریع (ولی ممکن است کمی کندتر از اجراییه دادگاه باشد)
هزینه	پایین (دادرسی)	پایین (هزینه اجرایی ثبتی)
مطابقت امضا	نیازی به گواهی بانک نیست	بانک باید مطابقت امضا را گواهی کند
امکان حکم جلب	بله (بعد از ارجاع به اجرای احکام دادگستری)	خیر (امکان حکم جلب وجود ندارد)
توقیف اموال	بله (توسط اجرای احکام دادگستری)	بله (توسط اداره ثبت)
مسئولین قابل تعقیب	صادرکننده، صاحب حساب، امضاکننده	صادرکننده، صاحب حساب، امضاکننده

نتیجه گیری مقایسه: اصلی ترین تفاوت اینجا، امکان صدور حکم جلب است. اگر برایتان مهم است که در صورت عدم شناسایی اموال، امکان جلب صادرکننده را داشته باشید، اجراییه مستقیم دادگاه بر اجراییه ثبتی برتری دارد. همچنین، عدم نیاز به گواهی مطابقت امضا در اجراییه دادگاه، یک مزیت دیگر محسوب می شود.

تفاوت با شکایت کیفری چک؛ راهی برای مجازات یا وصول طلب؟

شکایت کیفری چک، هدفش وصول پول نیست، بلکه مجازات صادرکننده ای است که با سوءنیت چک بلامحل کشیده است. این روش با اجراییه مستقیم تفاوت های اساسی دارد:

• هدف: در شکایت کیفری، هدف اصلی مجازات (حبس یا جزای نقدی) صادرکننده است، اگرچه ممکن است در حین پرونده کیفری، امکان وصول طلب نیز فراهم شود. اما در اجراییه مستقیم، هدف صرفاً و منحصراً وصول طلب است.
• مهلت: شکایت کیفری مهلت های بسیار محدودی دارد (مثلاً تا ۶ ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت). اما اجراییه مستقیم چنین مهلت های سختی ندارد (البته به جز مهلت ۵ ساله برای چک های غیرصیادی).
• شرایط: برای شکایت کیفری، چک نباید مشروط، تضمینی، سفید امضا و… باشد و دارنده هم باید در مهلت قانونی به بانک مراجعه کرده باشد. این شرایط در مقایسه با اجراییه مستقیم، پیچیدگی های بیشتری دارد.
• اجراییه مستقیم با شکایت کیفری ارتباط مستقیمی ندارد. یعنی شما نمی توانید همزمان که اجراییه مستقیم گرفته اید، یک شکایت کیفری هم با همان هدف مطرح کنید. البته می توانید بعد از صدور اجراییه، شکایت کیفری را برای جنبه جزایی قضیه دنبال کنید.

به طور خلاصه، اجراییه مستقیم چک ابزاری قدرتمند، سریع و کم هزینه برای وصول اصل مبلغ چک از صادرکننده است. اما اگر پرونده شما پیچیدگی هایی دارد، نیاز به مطالبه خسارت تأخیر تأدیه دارید، یا می خواهید از ظهرنویسان و ضامنین هم طلب بگیرید، باید با دقت بیشتری مسیر حقوقی را انتخاب کنید. همیشه توصیه می شود قبل از هر اقدامی، با یک وکیل متخصص مشورت کنید تا بهترین راهکار را با توجه به شرایط خاص خودتان انتخاب نمایید.

سوالات متداول

آیا می توان همزمان هم اجراییه مستقیم درخواست کرد و هم دادخواست مطالبه وجه داد؟

خیر، نمی توانید همزمان برای یک چک هم اجراییه مستقیم بگیرید و هم دادخواست مطالبه وجه کامل بدهید. این دو روش متفاوت هستند و انتخاب یکی از آن ها، معمولاً شما را از دیگری بی نیاز می کند. اگر اجراییه مستقیم بگیرید و فقط اصل مبلغ را وصول کنید، برای مطالبه خسارت تأخیر تأدیه باید دادخواست جداگانه بدهید. اگر از ابتدا دادخواست مطالبه وجه کامل را مطرح کنید، دیگر نیازی به اجراییه مستقیم نیست.

اگر درخواست اجراییه رد شد، آیا می توان دوباره اقدام کرد؟

اگر درخواست صدور اجراییه مستقیم چک توسط دادگاه رد شود (مثلاً به دلیل مشروط بودن چک یا نقص مدارک)، این قرار رد درخواست، اعتبار امر قضاوت شده ندارد. یعنی شما می توانید بعد از رفع نقص یا با ارائه دلایل جدید، مجدداً درخواست خود را به همان دادگاه یا دادگاه صالح دیگر ارائه دهید. البته می توانید به جای تکرار درخواست اجراییه، مستقیماً دادخواست حقوقی مطالبه وجه را مطرح کنید که جامع تر است.

چک های بدون تاریخ یا بدون امضا چگونه اند؟

چک های بدون تاریخ، اگر سایر شرایط قانونی را داشته باشند، اصولاً از اعتبار خارج نمی شوند و دارنده می تواند تاریخ را تکمیل کرده و سپس برای وصول آن اقدام کند. اما چک های بدون امضا اصلاً اعتبار چک را ندارند و در حکم یک برگه کاغذ معمولی هستند. برای چنین برگه ای نمی توانید نه اجراییه مستقیم بگیرید و نه دادخواست حقوقی مطالبه وجه (به عنوان چک) مطرح کنید.

برای وصول چک از اشخاص حقوقی (شرکت ها) نیز می توان اجراییه گرفت؟

بله، همانطور که قبلاً هم اشاره کردیم، اجراییه مستقیم چک می تواند علیه اشخاص حقوقی (شرکت ها) نیز صادر شود. در این موارد، اجراییه هم علیه شرکت به عنوان صاحب حساب و هم علیه کسی که چک را امضا کرده (مثلاً مدیرعامل شرکت) صادر می شود و هر دو مسئول پرداخت وجه چک هستند.

تفاوت دستور عدم پرداخت (ماده ۱۴) با اجراییه مستقیم چیست؟

دستور عدم پرداخت (ماده ۱۴) یک اقدام از سوی صادرکننده چک است. وقتی صادرکننده ادعا می کند چک او سرقت شده، جعل شده، یا به دلایل مجرمانه به دست دیگری افتاده، به بانک دستور می دهد که مبلغ چک را پرداخت نکند. این دستور موقتی است و صادرکننده باید ظرف یک هفته دعوای حقوقی یا کیفری خود را مطرح کند.

اما اجراییه مستقیم یک اقدام از سوی دارنده چک است برای وصول طلب خود، آن هم زمانی که چک برگشت خورده و گواهی عدم پرداخت صادر شده است. این دو مفهوم کاملاً جدا و با اهداف متفاوتی هستند.

نتیجه گیری

در دنیای پرچالش مبادلات مالی، داشتن ابزاری کارآمد برای وصول مطالبات، از اهمیت بالایی برخوردار است. «اجراییه مستقیم چک» که بر پایه ماده ۲۳ قانون اصلاحی صدور چک در سال ۱۳۹۷ پایه ریزی شد، یک گام بسیار مهم و رو به جلو برای حمایت از دارندگان چک و تسریع در احقاق حق به شمار می رود. این روش، با حذف فرآیندهای طولانی و پیچیده دادرسی، امکان وصول سریع و کم هزینه اصل مبلغ چک را فراهم آورده است و به اعتبار این سند تجاری مهم، جلوه ای تازه بخشیده است.

یاد گرفتیم که برای بهره مندی از مزایای اجراییه مستقیم چک، باید شرایط خاصی را رعایت کرد؛ از داشتن گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری و نوع چک (صیادی یا غیرصیادی با رعایت مهلت ۵ ساله) گرفته تا اطمینان از اینکه چک مشروط یا تضمینی نیست و مشمول ماده ۱۴ قانون صدور چک نمی شود. همچنین، این روش فقط علیه صادرکننده، صاحب حساب و امضاکننده چک قابل اجراست و شامل ظهرنویسان و ضامنین نمی شود که این خود یک نکته کلیدی در انتخاب مسیر قانونی است.

گرچه اجراییه مستقیم چک یک راهکار بسیار اثربخش و سریع است، اما مثل هر ابزار قانونی دیگری، محدودیت ها و ظرایف خاص خود را دارد. عدم امکان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه و سایر خسارات به صورت مستقیم، و همچنین غیرقابل اعتراض بودن دستور اجراییه (با وجود راه هایی برای ابطال آن)، از جمله این نکات هستند که باید مد نظر قرار گیرند.

در نهایت، آگاهی کامل از شرایط و محدودیت های شرایط صدور اجراییه مستقیم چک، به شما کمک می کند تا بهترین تصمیم را برای پرونده خود بگیرید. توصیه اکید ما این است که در مواجهه با پرونده های حقوقی مربوط به چک، به ویژه موارد پیچیده تر، حتماً با یک وکیل متخصص و باتجربه مشورت کنید. یک مشاور حقوقی می تواند با بررسی دقیق جزئیات پرونده شما، شما را در انتخاب صحیح ترین و کارآمدترین مسیر قانونی، راهنمایی کند و به شما کمک کند تا با کمترین هزینه و زمان، به حق خود برسید.