درخشش ستاره های سینما در رویای بن سلمان با جشنواره ای در حاشیه دریای سرخ/ عاشقانه های آرام توکیو و بوسان/ پایان کار غول ها روی فرش قرمز اسکار

*امید بی نیاز: از دیگر تفاوتهای سال گذشته؛ حضور نسل های قدیمی، میانه و جدید سینمای جهان بود. برخی از قدیمی ترین فیلسمازن در قید حیات دنیا، در کنار نسل های میانه و جدید، دنیایی متنوع و گوناگون را به روی پرده نقره ای آوردند. برای تورق دفتر خاطرات 2023 سینمای جهان؛ باید برگ هایش را در هر 4 قاره؛ دنیا ورق زد؛ و به سطور پیدا و پنهان آن؛ سرک کشید.

قاره کهنسال آسیا و سینمای چشمگیرش

سینمای آسیا؛ همچون یکی از قطب های اصلی این هنر؛ در جهان کنونی دارای جایگاه خاص است. رویکرد ارایه محصولات سینمایی این قاره کهنسال؛ همواره دوگونه بوده است.
بخشی از آثار در جشنواره های بومی، خود را نشان می دهند؛ با مردم و مخاطبان ارتباط می گیرند؛ و سپس از طرف خود کشورها؛ به اسکار معرفی می شوند. مراسم آکادمی اسکار؛ همچون آخرین ایستگاه سینمایی؛ و یک خروجی مهم به شمار می رود. آثار برنده؛ یا حتی نامزد جایزه، مسیری تازه پیدا می کنند و محصولات سینمایی آنان مورد توجه جهانی قرار می گیرد. شرکت های پخش و توزیع فیلم؛ به سراغ اینگونه آثار می آیند و در معرفی و شناخت جهانی از فیلم نقش اصلی را ایفا می کنند. بنابراین؛ ده ها فستیوال آسیایی از جمله؛ جشنواره بین المللی فیلم شانگهای ، جوایز فیلم هنگ کنگ ، فیلم توکیو ، یوکوهاما ، پوسان کره جنوبی، فجر و سینما حقیقت ایران، جشنواره فیلم استانبول، کراچی، فیلم دبی، ابوظبی، دریای سرخ عربستان سعودی؛ و ده ها رویداد دیگر، سهمی مهم در معرفی آثار آسیا دارند.
اما رویکرد دوم؛ جریان سینمای آسیا، حضور و درخشش در فستیوال های درجه الف اروپایی است. وضعیت آثار حاضر یا برندگانِ این رویدادها هم؛ به همان مسیر اسکاری شبیه است. گاهی؛ از لحاظ هنری درجه ای بالاتر از اسکار هم قرار گیرد؛ و اصولا ً بازتاب فرامتنی، فلسفی و جامعه شناختی آن به مراتب بیشتر است.
بسیاری از ستاره های جهانی سینمای آسیا از جمله؛ ژانگ ییمو (چین) عباس کیارستمی (ایران) شوهی ایمامورا (ژاپن) وونگ کار وای (هنگ کنگ) چن کایگه (چین) هو شیا شین (تایوان) پارک چان ووک (کره جنوبی) کیم کی دوک (کره جنوبی) هیروکازو کورییدا (ژاپن) اصغر فرهادی (ایران) بونگ جون هو (کره جنوبی) نوری بیلگه جیلان (ترکیه) نادین لبکی (لبنان) و… طی سالهای گذشته؛ از هنری ترین فستیوال سینمایی (کن) آثارشان به دنیا معرفی شده است.
جریانِ حضور جهانی سینمای آسیا، پرفراز و فرود؛ و البته همواره درخشان و دارای نگاهی ژرف، برای جهانیان بوده است. اما، در ارزیابی سینمای آسیا؛ در سال سپری شده به یک نکته جدید، برمی خوریم. اینکه نام سه کشور ژاپن، کره جنوبی و ایرن در فستیوال های جهانی فیلم، پُرتکرار است. حضور کشورهای دیگر؛ در حد تک چهره ها و و نخبه های سینمایی است. مثلاً نوری بیلگه جیلان (ترکیه) لینا سوآلم (فلسطین) و… نمونه آن است.

در این میان؛ دو کشور ژاپن و کره جنوبی، وضعیتی مشابه دارند. در واقع می توان؛ آن را نوعی «رشد طولی» سینمای این کشورها دانست. چون؛ اغلب کارگردانان؛ این کشورها را افرادی مشخص، فیلمسازان مولف و سرشناس کشور، در برگرفته اند. نمونه اش سینماگر شهیر کره ای (هونگ سانگ-سو) مشهورِ به «اریک رومر کُره» و بنیانگذار سبک «ریالیسم خانگی» در این کشور است. مردی؛ که تا به حال 4 خرس نقره ای بهترین کارگردانی، فیلمنامه نویسی و جایزه بزرگ هیات داوران برلین را گرفته است. برلینی ها؛ احتمالاً برای این سینماگر مولف؛ یک خرس طلای بهرین فیلم دارند؛ تا در فرصت مناسب اهدایش کنند.
همچنین؛ بونگ جون- هو؛ دیگر کارگردان صاحب سبک کره ای؛ برنده نخل طلای کن (2019)؛ مثال زدنی است. او با فیلم «انگل»؛ چهار جایزه اصلی اسکار؛ بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه؛ و بهترین فیلم بین الملل (2020) را تصاحب کرد. علاوه براین؛ فیلمش 2 اسکار؛ بهترین تدوین و طراحی صحنه را هم برد؛ و عکس 6 جایزه اسکاری که هر دو دست؛ و آغوش «بونگ جون- هو» را پُر کرده؛ احیاناً در تاریخ جوایز جهانی، تکرارناپذیر؛ یا شاید به سختی برای هنرمند دیگری، تکرارپذیر باشد.

سوای چنین شخصیت هایی نخبه؛ در سینمای کره؛ دستِ کم ده، دوازده اسمِ معتبر بین المللی را می توان برشمرد؛ که با مجموعه ای از این جوایز جهانی، نام کره جنوبی را بالا برده اند. «لی چانگ-دونگ»، «یون گا-اون»، «پارک چان-ووک»، «ییم سون-ری»، «سو یونگ کیم»، «کیم جی-وون»، «لی جیونگ-هیانگ» و… را نام برد که پرداختن به دنیای آنها، فرصت و نوشتاری مستقل می طلبد. برخی از این افراد همچون؛ سلین سانگ؛ در آمریکای شمالی زندگی می کنند و فرهنگ کره ای را در تیاتر و سینمای این قاره، توسعه داده اند.
این هنرمند جوان؛ که با فیلم «زندگی های گذشته» نامزد اسکار بهترین فیلم بود؛ در جایزه معتبر سال منتقدان؛ در رتبه اول قرار گرفت. انجمن ملی منتقدان فیلم آمریکا، «زندگی های گذشته» را بهترین فیلم و آثار مشهوری از جمله؛ منطقه مورد علاقه و اپنهایمر را دوم اعلام کرد.
داستان در مورد؛ سینمای ژاپن هم؛ شکلی مشابه دارد. «هیروکازو کورییدا» خالق دزدان فروشگاه (برنده نخل طلای 2018) ریوسوکی هاماگوچی (برنده اسکار 2021) و چند اسم معتبر دیگر از جمله؛ «تاکاشی میکه»، «کاتسوهیرو اوتومو» و… سینمای ژاپن را در سطح دنیا، پرفروغ معرفی می کنند.
جریان سینمای ایران؛ در مقایسه با دو کشور یاد شده، قابل ارزیابی است. منتهی برای سینمای ایران می توان؛ گونه ای رشد عرضی را تصور کرد. یعنی جریان پیشرو سینمای ایران؛ اگرچه در زمینه تک چهره ها، همچون اصغر فرهادی و… چشمگیر است. اما رشد عرضی را می توان؛ در حضور گسترده ی سینماگران جوان؛ گمنام؛ گاهی ناشناس و حتی درمواردی؛ چهره های سینمای دانشجویی ایران دید؛ که در قالب هنرمندانی خلاق و تجربه گرا، بر جوایز جهانی سایه می اندازند و آن را تصاحب می کنند. این نکته؛ زمانی جالب توجه است که به رشد آمار تماشاگران سینما در کشور نگاهی بیندازیم. این آمار ناگهان؛ در مقایسه با دو دهه گذشته رشدی چشمگیر داشت.
این پدیده ممکن است؛ ریشه های جامعه شناسی و روان شناسی داشته باشد. چون، نحستین دلیل محوری، چنین اتفاقات کلانی در حوزه فرهنگ، به حس و حال و انگیزه تماشاگر، برمی گردد. بنابراین، کنار رفتن شبح جانگیر کرونا، پایان دنیاهای قرنطینه و انزواهای اجباری، خود به خود یک انرژی تلنبار شده دیدن محیط و فضاهای مختلف را به وجود می آورد. این انرژی نیز ممکن است؛ به سوی استادیوم فوتبال، سفر به شمال، یا کوهنوردی برود. اما از خوش اقبالی جامعه هنر؛ به سمت سینما سرازیر شده و چرخه ای فرهنگی- اجتماعی – اقتصادی را به وجود آورده؛ که نویدبخش روزهای طلایی هنر است.
اما درتاویل دیگر این رویداد فرهنگی- اجتماعی هم می توان؛ ظهور نسل های تازه را حدس زد. جوانانی که نسبت به ما؛ و پدران ما، به هنر، جدی تر فکر می کنند؛ و سینما را جزو اولویت برنامه های خود قرار داده اند. داستان این نسل از تماشاگران؛ با نسل جدید تولیدگر یکی است. یعنی در زیر پوست جامعه می توان نسل های تازه سینما را دید که پیروزمندانه در رویدادهای جهانی موفق می شوند؛ و در آینده ای دور؛ یا نزدیک سینماگران مولف این دیار خواهند بود. با این حال، علاوه بر درخشش در فستیوال های بین المللی، رویدادهای داخلی و بومی خود قاره آسیا هم؛ جای اشاره دارند.

توکیو و توجه جهانی دنیای رسانه

توجه جهانی رسانه ها؛ بر جشنواره فیلم توکیو، یکی از نکات قابل اشاره سینمای آسیا در سال سپری شده است. تیتر «توکیو در جست وجوی شهرت جهانی» از منتقد هالیوود ریپورتر و ده ها مورد مشابه، نمودی از این واقعیت است. این رویداد بین المللی مجموعه ای از فیلم مطرح روز از جمله؛ بیچارگان (یورگوس لانتیموس) برنده جایزه کارگردانی کن؛ فیلم طعم چیزها (تران آن هانگ) آثار پرفروش چینی از جمله؛ «رودخانه سرخ» و «امپراتور فیلم» و کمدی ورزشی تایکا وایتیتی با عنوان «هدف بعدی پیروزی است» و… طیف وسیعی از ژانرها و گونه های سینمایی اکران شده در این رویداد بودند. در واقع سیاست برگزار کنندگان این رویداد؛ رویکرد ویترینی به شاخه های مختلف سینمایی و کشورهای مختلف جهان بود. این رویداد؛ همچنین، دو مراسم بزرگداشت و یک مجلس یادمان برگزار کرد. ژانگ ییمو؛ سینماگر جهانی چین و ویم وندرس سینماگر مولف آلمانی شاهد مراسم بزرگداشت خود بودند.

همچنین؛ توکیو میزبان مراسم یادبود «یاسوجیرو اوزو» استاد فقید سینمای ژاپن بود. اوزو از سینماگران متفاوت تاریخ سینماست. او در تمامِ در طول زندگی حرفه ای خود؛ از یک لنز 50 میلی متری استفاده می کرد که معمولاً نزدیک ترین عدسی به دید انسان است. وی همچینن؛ به جای استفاده از نماهای معمولی؛ دوربین را روی شانه اش قرار می داد؛ بنابراین؛ دوربین در در صحنه های دیالوگ، مستقیماً به بازیگران خیره می شد! این تکنیک؛ باعث می شود بیننده در وسط صحنه قرار گیرد. «یاسوجیرو اوزو»؛ خالق نماهایی با ارتفاع کم است. این زاویه دید؛ از چشم کاراکتر ژاپنی است که روی تشک می نشنید و از زاویه نشسه به دنیا می نگرد. او همواره؛ از این ارتفاع کم استفاده می کرد؛ حتی زمانی که صحنه های نشستن وجود نداشت، مانند زمانی که شخصیت هایش در راهروها راه می رفتند.
جشنواره فیلم توکیو در نهایت با اهداء جایزه بزرگ بهترین فیلم به «یوزپلنگ برفی» ساخته «پما تسیدن» سینماگر چینی، به ایستگاه پایانی رسید. فیلم «ماریا» ساخته ی مهدی عسگری ازغدی نیز؛ جایزه بهترین فیلم (بخش آینده آسیا) را به خود اختصاص داد. همچنین؛ هیات داوران جیازه بزرگ این جشنواره را به امیر ابراهیمی و گای ناتیو، اهداء کرد. همچنین؛ یسنا میرطهماسب از ایران؛ تندیس بهترین بازیگر جشنواره توکیو را به خود اختصاص داد. او در فیلم «رکسانا» بازی می کرد. این فیلم آخرین ساخته ی پرویز شهبازی، سینماگر اجتماعی ایران؛ و از شاگردان شناخته شده ی عباس کیارستمی است. مایده طهماسبی و مهسا اکبرآبادی از دیگر بازیگران این فیلم به شمار می روند.

مرزهای بوسان گسترده تر شد

جشنوارفیلم بوسان 2023 به دلیل استقبال کشورهای مختلف جهان امسال ناچار شد؛ فضای بازار فیلم خود را 30 درصد گسترش دهد. 2479 شرکت کننده از 49 کشور در این بازار شرکت کردند. این اتفاقات؛ از توسعه صنعت فیلم در کره جنوبی حکایت دارد و قطعاً بر جریان کلی فیلم در آسیا تاثیر مثبت خواهد داشت.
این رویداد 30 پروژه را به عنوان سوژه های جذب سرمایه و تولید اعلام کرد؛ که کار جدید ارسلان امیری و آیدا پناهنده؛ زوج خلاق نسل نوی سینمای ایران را هم در برمی گرفت. این فیلم با عنوان «برای دختران قبیله» قرار است به کاگردانی ارسلان امیری و تهیه کنندگی آیدا پناهنده؛ و «روث یوشی لینتون» تهیه کننده ژاپنی؛ ساخته شود. آخرین کار ارسلان امیری، «زالاوا» نام داشت که براساس فیلمنامه ای از آیدا پناهنده، مقابل دوربین رفت. پناهنده کارگردان سه گانه ی «ناهید»، «اسرافیل» و «تی تی» است. فیلم آخر او (تی تی) با بازی الناز شاکردوست، پارسا پیروزفر و هوتن شکیبا با بازتاب های متفاوتی رو به رو شد.

با این حال؛ پوسان برخلاف توکیو؛ با درخشش نسبی هنرمند ایرانی روبه رو بود. به گفته ای دیگر؛ جایی برای عرضه اندام فیلم کوتاه و نه بلند و داستانی بود. «21 هفته بعد» به کارگردانی نسرین محمدپور اثر یاد شده است؛ که بهترین فیلم کوتاه جشنواره بین المللی بوسان کره جنوبی لقب گرفت. فیلم موضوع محوری خود را مادرانگی قرار داده و در این دنیای داستانی می گذرد. بنفشه ریاضی، لیلا حسین زاده، سودابه بهرامی نژاد و پریسا عسگری در این اثر ایفای نقش داشته اند.
هیات داوران جشنواره بوسان؛ جایزه بهترین فیلم (مسابقه جریان های نو) را به «کشتی گیر» ساخته اقبال چوداری» هنرمند بنگلادشی و «سپتامبر 1932» به کارگردانی «تاتسویا موری» از ژاپن اهداء کرد. دو فیلم «بهشت» ساخته «پراسانا ویتاناژ» (سریلانکا-هند) و «رُبودن عروس» ساخته «میرلان عبدیکالیکوف» (قرقیزستان) موفق به دریافت جایزه ویژه شدند. رویداد مطرح کره جنوبی با اکران مستند «کیارستمی مشغول کار است» دومین مستند سیف اله صمدیان درباره عباس کیارستمی، «منطقه بحرانی»ساخته علی احمدزاده در بخش «پنجره ای به سینمای آسیا»، «بوف، باغ و نویسنده» به کارگردانی سارا دولت آبادی و… بخش های دیگر جشنواره خود را برنامه ریزی کرده بود.

دریای سرخ؛ جشنواره تخصصی جهان عرب

جشنواره فیلم دریای سرخ؛ پدیده نوظهور در سینمای جشنواره ای آسیاست؛ و عربستان سعودی؛ امسال سومین دوره آن را برگزار کرد. جشنواره ای که همچون فوتبال این کشور؛ روند ستاره محوری را بخشی از برنامه ریزی خود، قرار می دهد. مثلاً آنگونه که کریستیانو رونالدو؛ ستاره ورزشی؛ مهمان فوتبالی این کشور است؛ برای سینما هم به حضور ستارگان این حوزه توجه دارد. به همین دلیل؛ جشنواره سوم این کشور میزبان؛ جانی دپ، شارون استون، ویل اسمیت، فاتح آکین و هانده ارچل بود. این جشنواره؛ در دوره نخست نیز؛ «جوزپه تورناتوره» کارگردان نامدار ایتالیایی برنده اسکار؛ و خالق «سینما پارادیزو»، افسانه 1900، ستاره ساز و مالنا را به عنوان رییس هیات داوران؛ در کنار خود؛ داشت. فرش قرمز جده همچنین؛ شاهد گام های چهره هایی از جمله؛ جکی چان، شاهرخ خان، اولیور استون، آنتونیو باندراس، مایک تایسون، ویل اسمیت و… بوده است. شعار جشنواره «داستان شما، جشنواره شما» است و جایزه نقدی بالای بهترین فیلم (مبلغ 100 هزار دلار) احتمالاً پای آثار مشهور جهانی را نیز به این رویداد سینمایی؛ باز خواهد کرد.

این جشنواره دو رویکرد فنی و مدیریتی دارد. نخست؛ میزبانِ همه کشورهای جهان؛ برای شرکت در جشنواره است. آنچنانکه به برندگان نیز جوایز بالایی را اهدا می کند. اما رویکرد دومش؛ در رابطه با حمایت و ساخت آثار است. این بخش؛ فقط ویژه ی کارگردانان بومی و اهل سعودی، هنرمندان جهان عرب؛ یا هنرمندان مسلمان و عرب اهل آفریقاست. مدیران جشنواره؛ برای این هدف؛ صندوق سرمایه گذاری و حمایتی دریای سرخ را راه اندازی کرده اند. این صندوق به تناسب آثار کوتاه، بلند، داستانی و مستند؛ از هنرمندان واجد شرایط حمایت کامل می کند و به تولید فیلم های؛ پذیرفته شده آنان می پردازد.
این جشنواره همچنین؛ طی سه دوره از برگزاری خود؛ شاهد اکران آثار متعددی از سینمای ایران بوده و جوایز مختلفی را به هنرمندان ایرانی اهداء کرده است. جشنواره دریای سرخ در سال پیش رو به ایستگاه چهارم خود نزدیک می شود. کارشناسان سینمایی جهان عرب امیدوارند؛ که این جشنواره بر رونق سینما در عربستان تاثیر بگذارد. دومین شرکت خدمات حرفه ای جهان نیز؛ برآورد نموده؛ که چرخه این صنعت هنری در عربستان به چشم انداز گردش مالی 950 میلیون دلاری در سال بینجامد.

سینمای آفریقا و ستارگان پیدا و پنهان

خرس طلایی بهترین فیلم برلین 2024 و اهدای آن به «ماتی دیوپ»؛ دربرگیرنده 2 تحلیل ظاهری و یک جریان پوشیده؛ و مستتر در جهان سینماست. تحلیل ژورنالیستی به این سو می رود؛ که برلین؛ به عنوان یکی از سه گانه های مطرح دنیای فیلم؛ دو سال پیاپی؛ جایزه بهترین فیلم را به یک اثر مستند می دهد. تحلیل ژورنالیستی دوم این است؛ که آیا فرانسوی ها پس از موفقیت جهانی یک زن سینماگر (ژوستین تریه) قرعه فال را به نام دومی (ماتی دیوپ) کارگردان 41 ساله؛ متولد پاریس، می زنند؟ و از هم اکنون به عنوان نماینده اسکار بعدی؛ و موفقیت های احتمالی اش؛ در دیگر جوایز جهانی فکر می کنند؟
از سوی دیگر؛ آنها کن امسال را هم در آستین دارند و احیاناً روی شانس های بعدی و گزینه رقیب، حساب باز می کنند. اما این همه داستانِ بانوی پاریس نشین نیست! فیلم او آنچناکه اشاره شد؛ راویتی از آثار باستانی پادشاهی قدیم داهومی و موزه ای در پاریس است. این آثار به کشور کنونی «بنین» برگردانده می شوند. بنابراین؛ در کنار دو تحلیل بالا، تفسیری موازی نیز شکل می گیرد که فیلم ممکن است؛ نماینده سال آینده ی جمهوری بنین در اسکار (2025) باشد! یا شاید هم سنگال؛ این فیلم را به عنوان نماینده خود به مراسم آکادمی معرفی کند!
خانم «ماتی دیوپ» کارگردان برنده خرس طلایی برلین؛ متولد پاریس، اما اصالتاً سنگالی و یکی از اعضای خانواده مشهور و بزرگ سنگالی دیوپ است. پدرش واسیس دیوپ؛ موسیقیدان و مادرش کریستین بروسارد؛ گالری دار و عکاس هنری است. «ماتی» همچنین؛ خواهرزاده فیلمساز برجسته سنگالی، جبریل دیوپ مامبتی است. او در دوران کودکی خود، اغلب بین فرانسه و سنگال در رفت و آمد بود؛ و هویتی فراملی داشت. اما؛ با هم هیچکدام از تحلیل های اخیر هم عمق ندارد. نهایتاً در حد خبری تازه می آید و بعد کهنه می شود.

نکته پوشیده و مستتر داستان، روح سینمای آفریقاست. آبشار جریانی قدرتمند که در دیدگاه و نگرش کارگردانان نسل نو؛ تبلور یافته است. آنگونه که بانوی متولد پاریس؛ همچنان از روحِ آفریقا و آثار باستانی اش فیلم می سازد! چرا که ظاهراً؛ نه برج ایفل و زادگاه بارانیش، نه شهر شب (پاریس) نه رمانتیسیم و سانتی مانتالیسم روزمره پایتخت؛ نه حتی، صدای پُرعمق غول های ادبی فرانسه؛ یا سینماگران جادوگرش؛ شاکله ی شخصیت و ذهنِ این زن سینماگر را نساخته است. انگار؛ تار و پود شخصیتِ «ماتی» را نت ها، ملودی ها، آواها و ترانه های پدر موسیقیدانش؛ ساخته است. این همان «روح آفریقا» است. جریان نهان و پیشرویی که در سراسر جهان، صدای این قاره ی دیرین و خاستگاه اولیه ی بشری را فریاد می زند!
جریان پیشرو سینمای آفریقا؛ را چنین هنرمندانی شکل داده اند؛ همچنین نام های آشنایی همچون؛ کوثر بن هنیه؛ برنده جایزه بهترین فلیم مونیخ، نامزد اسکار و کارگردان آثاری از جمله؛ مردی که پوستش را فروخت، چهار دختر و… که طی سال های گذشته برای سینمای تونس آبرو؛ و اعتبار فرهنگی به شمار رفته اند.
دیگر کارگرادانان این منطقه از زمین؛ طیفی از گسترده از نام هایی مطرح از جمله؛ محمد صالح هارون؛ هنرمند اهل چاد؛ برنده جایزه بزرگ هیات داوران ونیز، نشان روبر برسون، نامزد نخل طلا، نبیل بن یادیر کارگردان مراکشی (برنده جوایز مارگریت و لومیر فرانسه و…) ر در برمی گیرند. همچنین مریم بن مبارک؛ دیگر هنرمند مراکشی؛ و کارگردان فیلم سوفیا (بهترین فیلمنامه کن- 2018) و دارنده جوایز بهترین فیلم از جشنواره آتلانتا، رود آیلند و… از دیگر چهره های مثال زدنی است.
نبیل عیوش (برنده جایزه مونترال و…) نیز از چهره سینمای مراکش و این منطقه است. امل رمسیس کارگردان زن اهل مصر؛ وبرنده جوایز متعددی از جمله؛ بهترین فیلم از روتردام، مادرید، کلن، کالیفرنیا و استانبول، از هنرمندانی است؛ که طی این سالها با سینمایی اجتماعی و زنانه، حضوری نیرومند در سطح بین المللی داشته است. سینمای نو مصر؛ را گروهی دیگر از سینماگران مطرح نسل های جدید از جمله؛ عایده الکاشف، ماجی انور، بتول عرفه، صفا فتحی و… تکمیل می کنند. صفا فتحی؛ فارع لتحصیل دکتری فلسفه؛ از دانشگاه سوربن پاریس؛ استاد تیاتر، سینما و فلسفه است. فیلم او درباره ژاک دریدا (فیلسوف پست مدرن) بیش از بقیه آثارش مورد توجه بوده است.
نکته مهم درباره موج سینمای کنونی آفریقا؛ ظهور چهره های جدید است؛ هنرمندانی که در دهه 40 سالگی یا نهایت 50 سالگی خود قرار داشته؛ و سالیان تجربه و پختگی را پیش رو دارند. نکته دیگر؛ ظهور گسترده طیفی از سینماگران زن؛ تحصیل کرده و اندیشمند است که بر فرهنگ، ادب و تاریخ آفریقا، تسلط بالایی دارند و با نوع نگاه زنانه، حسی، گاهی؛ نمادین و سمبولیک؛ و گاهی، شاعرانه، جهان آفریقا در قاب به تصویر کشیده اند.
پرداختن به تک تک دنیای سینمایی این هنرمندان؛ از توانِ این نوشته خارج است؛ و گوشه ای از موج مستتر سینمای آفریقا؛ در دل جریان های جهانی فیلم را دنبال کرده است. تنها اشاره به جایزه خرس طلای برلین امسال از کارگردان 41 ساله ی سنگالی الاصل کافیست که ظرفیت های این سینما را دید؛ یا بازتاب های، فیلم «چهار دختر» ساخته « کوثر بن هنیه» را در جشنواره کن (2023) کاوید که ناشی از پیشتازی سینمای قاره گرم؛ در نیمکره ی غربی زمین؛ و جهان مطبوعاتی آن است.

پیتر بردشا؛ منتقد روزنامه گاردین؛ این فیلم را دارای گرمای واقعی و همدردی بشری دانست. یک درام مستند تجربی؛ که بازیگران به جای انسانهای واقعی؛ به یک قصه تراژیک آمده اند. همچنین؛ بیاتریس لوآیزا؛ منتقد نیویورک تایمز؛ از چهار دختر به عنوان فیلمی حساب شده؛ یاد کرد. اثری که واقعیت را بازنمایی می کند و تنش ها و زخم های یک خانواده را نشان می دهد. جسیکا کیانگ؛ منتقد ورایتی نیز؛ به مقایسه این فیلم با اثر قبلی و نامزد اسکار بن هنیه؛ «مردی که پوستش را فروخت» پرداخته و نوشته است؛ فیلم «چهار دختر» یک پیشروی کامل و خیره کننده است!
سینمای آفریقا؛ البته دو جشنواره مشهور دارد؛ که هم رقیب همدگیر به شمار می روند؛ و هم شهرتی همسان با هم، دارند. جشنواره فیلم قاهره؛ از قدیمی ترین فستیوال های منطقه نیز به شمار می رود. سال 1976 به شکل مستقل بنیان گذاشته شد و جزو 12 فستیوال برتر جهان است. این رویداد بزرگ آفریقا، بارها جایزه هرم طلایی خود را به هنرمندان ایرانی اهداء کرده است.
فیلمساز فیقد؛ شاهپور قریب، برای نخستین بار از این جشنواره جایزه گرفت. بعدها، هنرمندانی از جمله؛ مسعود کیمیایی، کیانوش عیاری، تهمینه میلانی، نیکی کریمی، پگاه آهنگرانی و… جایزه بهترین کارگردانی، فیلمنامه، یا بازیگری این جشنواره؛ را به دست آوردند. مراکشی ها البته؛ 25 سال بعد و در سال 2001 کارشان را شروع کردند. اما با تعاملِ همه جانبه؛ با چهار گوشه جهان، توانِ خود را به رخ کشیدند. حضور سینماگرانی از جمله؛ مارتین اسکورسیزی، آنیس واردا، رابرت دنیرو، داکوتا جانسون، گیرمو دل تورو، رابرت پتینسون و… در این رویداد؛ از دوستی مراکشی ها با دنیای سینما حکایت دارد.

آمریکای شمالی؛ دیالکتیک صنعت و ستارگان

معمولاً، جریان های سینمایی؛ در نیمکره غربی زمین؛ و قاره ای با ابعاد سه گانه؛ در بخش شمالی آن، نمود و بازتاب می یابد؛ اکثرِ جریان ها، مثل رودهای کوچک و بزرگ به هم می پیوندند؛ و در نهایت؛ به دریاچه اسکار می ریزند؛ اگرچه؛ مراسم آکادمی؛ در مقیاسی فرا قاره ای هم؛ همین نقش را بازی می کند؛ و قطار سینمای دنیا، در نهایت در ایستگاه، اسکار، مسافرانش را پیاده می کند.
جریان های سینمای امسال آمریکا؛ را می توان؛ در سه مسیر متفاوت مهم، دید. نخست؛ باید فلش بکی به همان، قلب اروپا زد؛ و تیتر روی تی شرت «جسیکا چستین» ستاره تیاتر و سینما را خواند: «بازیگران در اعتصاب»
داستان «ژولیت برادوی» انتقادی نرم و نوستالژیک نیست؛ یا، رییس جشنواره ونیز؛ عشقی و برای هواخوری؛ تی شرت آرم دار نویسندگان را نپوشید؛ و صنف کارگردانان را برای تفریح و دورهمی، جمع نکرد؛ که گپ و گفتی؛ درباره خالقان کلمه و دیالوگ و درام (فیلمنامه نویسان) داشته باشند. داستان از این؛ زبان سمبلیک، و بیان آن؛ با ایهام، کنایه و استعاره به مراتب؛ جدی تر، خطرناکتر؛ حتی در صورت تحقق؛ خانمانسوز و ویرانگر است. درست؛ مثل آن بمبی که اوپنهایمر؛ ساخت؛ و تا قرن بعد، بشر را؛ در لبه ی پرتگاه هستی و نیستی قرار داد.
سناریو؛ در صورت شکل گیری؛ اول باعث شکاف در هنر سینما، می شود. دوم؛ دوقطبی صنعت (سرمایه) در مقابل انسان یا نیروی انسانی (اندیشه) قرار می گیرد. سوم؛ قطعاً صاحبان صنعت، قطب دوم را برمی دارند. چون سرمایه برداشتنش را دارند! از همین حالاهم؛ به راحتی نیروی جایگزینش (هوش مصنوعی) را به عنوان گزینه روی میز گذاشته؛ و کارکرد چماقی اش؛ را یادآوری می کنند؛ تا بر سر و مغز و اندیشه ی وارثانِ کلمه؛ در زمین بکوبند؛ غافل از اینکه به قول شاعر؛ «تنها شاعران، از پس کلمات برمی آیند و با کلمات به خدا می رسند!»

لایه پنهانِ داستان این است! استفاده از هوش مصنوعی و احیاناً رباط ها و آدمک ها، که هر لحظه ممکن است؛ جای انسان را بگیرند. ولی به راستی؛ تهیه کنندگان هالیوود؛ چرا به این فکر نمی کنند؛ که کلنگ هالیوود را دیوید وارگ کریفیث در دل آن کوه ناشناس زد! «چاپلین ها»، «جان فوردها»، «هاوارد هاکس ها»، «هیچکاک ها» به آن حیث بخشیدند؛ نه تنها این چهره ها، بلکه فراریانی که از دست هیلتر گریختند؛ و در سینما، نام هایی بزرگ شدند.
بعضی ها هم؛ مثل فریتس لانگ اتریشی، بزرگ بودند؛ هیچکاک همان دوران؛ آرزوی شاگردی و دستیاریش را داشت. از این ور؛ هیتلر هم؛ آرزوی نشست؛ و برخاست؛ با او را در سر می پروراند. «متروپلیس» استاد اتریشی؛ فیلم مورد علاقه هیتلر، بود. حاضر می شد؛ به لانگ لقب ریشخندآمیز «آریایی افتخاری» بدهد؛ تا در تصور هم که باشد؛ او خودش را یک نژاد برتری؛ یک مو زرد و چشم آبیِ افسانه ی آریا، تصور کند. غافل از اینکه؛ نابغه ی بیچاره؛ دربه در؛ دنبالِ قرض و قوله بود؛ که چمدانی دسته دوم گیر بیاورد؛ مخارج سفر، تهیه کند؛ و برای همیشه؛ از دست ژن برتر بشری؛ پا به فرار بگذارد!
داستان ساخت هالیوود بی شباهت به اهرام ثلاثه مصر نیست! سنگهایش بر دوش هزاران نفر بالا رفته است. اما حالا یک صنف در پی این است که کنترل آن را به دست گیرد. این گمان؛ و البته چند خوتسته صنفی مهم باعث بزرگترین اعتصابات نویسندگان در هالیوود شد. 15 سال پیش هم چنین اتفاقی رخ داد، اما قطعا به بزرگی مورد اخیر نبود. برخی از جامعه شناسان و اندیشمندان، از این تجمعات به عنوان اعتصابات کارگری یاد کرده اند. اما واقعیت این بحران را نمی توان؛ صرفا در لایه طبقاتی تفسیر کرد. چراکه؛ اگر بحث هوش مصنوعی به میان آید، بحث از پاکسازی انسانی و اندیشه انسانی است. طنز تلخی است که هوش مصنوعی پشت میز بنشیند و فیلمنامه بنویسد.

این نگرانی پس از انتشار یک آگهی؛ برای استخدام مدیر تولید هوش مصنوعی از سوی شرکت نتفلیکس به اوج خود رسید! با این حال نویسندگان؛ خواسته های حقوقی خود را هم داشتند. افزایش دستمزد نسبت تورم محوری ترین خواسته صنفی آنان بود. همچنین؛ حداقل 6 تا 12 نویسنده در هر سریال کار کنند و زمان استخدام هر نویسنده حداقل از 10 هفته تا 52 هفته شده باشد. نکته حیاتی دیگر اطمینان از این که هوش مصنوعی جای آنان را نگیرد.
پیوستن خانواده 160 هزار نفری بازیگران نیز بر حجم و گسترگی بحران افزود. بازیگران نیز خواسته های حقوقی مشابهی داشتند. منتهی؛ وضعیت بازیگران بسیار، فرمولیزه و حساب و کتابی شده بود. سه استاد دانشکده اقتصاد؛ در یک بررسی آماری؛ به این نتیجه رسیدند که بازیگران مرد نسبت به زنان ه طور میانگین بیش از یک میلیون دلار؛ از زنان بیشتر است. آنها؛ 246 بازیگر مرد و زن را زیر ذربین تحقیقی خود گذاشته و 1343 فیلم را از سال 1980 تا 2015 بررسی کرده بودند. نکته جالب اینکه این تفاوت در 35 سال دستنخورده و همچنان ثابت مانده بود.
از سوی دیگر، تفاوت گران ترین بازیگر مرد؛ تام کروز (96 میلیون دلار) با گران ترین بازیگر زن؛ مارگوت رابی (12 میلیون و پانصد هزار دلار) تفاوتی ناخوشایند را نشان می داد. اعتصابات این دو صنف از جامعه سینمایی ماهها به طول کشید، 45 هزار شغل روبه سوختن رفت، بسیاری از پروژه ها خوابید؛ و بازیگران از حضور در کارهای جدید؛ یا نمایش اکران فیلم های قبلی؛ خودداری کردند. بسیاری از بازیگران مطرح؛ نفری یک میلیون دلار به همکاران بیکار و در اعتصاب خود، کمک کردند. این افراد طیفی گسترده از بازیگران نامدار از جمله؛ دواین جانسون، جورج کلونی، مریل استریپ، اپرا وینفری، هیو جکمن، دواین جانسون، نیکول کیدمن، مت دیمون، لیوناردو دی کاپریو، جنیفر لوپز، بن افلک، رایان رینولدز، بلیک لایولی، جولیا رابرتز و آرنولد شوارتزنگ را شامل می شد. اعتصبات گسترده صنوف سینمایی با مذاکرات دوسویه پس از ماهها به پایان رسید؛ اما آتش زیر خاکستر آن، کیان سینما را تهیدید می کند.

جشنواره های آمریکای شمالی؛ ریتم آرام؛ ندیدن پدیده

جشنواره های آمریکای شمالی؛ وسعتی گسترده دارند. رویدادهایی از جمله؛ جشنواره بین المللی فیلم آتن، فیلم پام اسپرینگز، سانتا باربارا، سیاتل، فیلم شیکاگو، پام اسپرینگز، پام اسپرینگز، فیلم هاوایی، فیلم های ویتنامی، موزه هنرهای زیبای هیوستون، ترایبکا، فیلم تلیوراید، دروازه طلایی، فیلم نور، جشنواره فیلم نیویورک، جنوب از جنوب غربی و… را شامل می شوند.
هنری ترین این فستیوالها؛ جشنواره فیلم ساندنس است. معمولاً، کارگردانان خوش ایده، استعدادهای درخشان، جوانان آینده دار از این جشنواره می آیند. البته؛ در کنار ساندنس؛ باید رویدادهای مطرح کانادا از جمله؛ جشنواره بین المللی فیلم مونترآل و تورنتو را نیز حایز اهمیت دانست. با این حال، ساندنس 2023 دو فیلم اصلی خود «هزار و یک» ساخته ای.وی راکول ( برنده جایزه بزرگ هیات داوران) «اسکراپر» ساخته شارلوت رنگان (جایزه بزرگ بخش سینمای جهان) را در حالی معرفی کرد؛ که هیچکدام راه به جایی نبردند.
این جشنواره؛ یک فیلم پدیده داشت که ظاهراً آن را ندید. زندگی های گذشته (Past Lives) درامی عاشقانه و راونشاختی نوشته و کار ««سلین سونک» یا؛ با تلفظ آمریکاییش «سانگ»؛ اثر یاد شده است. این فیلم در برلین هم؛ نمایش داده شد، اما چندان خبری از بازتابش نبود. سپس در اکران های محدود فیلم؛ به شکلی خزنده و گیرا، به آرامی تاثیرات خود را بر جامعه هنری به ویژه ذهن منتقدان، به شکلی ژرف به جا گذاشت. میانگین امیتاز 94 از 100 در مجموع نقدهای فیلم، نوعی معما، و شگفتی غیرمنتظره را به وجود آورد.

انجمن ملی منتقدان فیلم (NSFC) جایزه اول خود را برای دستاوردهای سینمایی؛ به «زندگی های گذشته» اهداء کرد و اوپنهایمر و منطقه مورد علاقه؛ در رده های بعدی قرار گرفتند. این، مراسم سینمایی همچنین؛ جایزه فیلمنامه برتر را نیز به فیلم یاد شده داد. از اینجا به بعد؛ سیر حرکت این فیلم تندتر شد، 3 نامزدی گلدن گلوب؛ 2 نامزدی اسکار (از جمله بهترین فیلم) با نام «زندگی های گذشته» گره خورد! این فیلم جوایزی را هم کسب کرد. جایزه بهترین فیلم را در جشنواره؛ فیلم مستقل نیویورک (گاتهام) برد. این درحالی بود که دو جایزه بهترین فیلمنامه و بهترین فیلم بین المللی سال به «آناتومی یک سقوط» ساخته «ژوستین تریه» برنده جایزه نخل طلا تعلق گرفت. جایزه بهترین مستند (چهار دختر) از کوثر بن هنیه نیز؛ گویای سلیقه ی داوران جشنواره بود. قرار گرفتن نام سلین سانگ؛ کارگردان زن 36 ساله؛ در کنار نام های مشهورتر، جلوه ارتباطی رسانه ای کارش؛ را وسیع تر ساخت. این هنرمند اصالتاً؛ اهل کره جنوبی، با این دستاوردهای مهم؛ آینده ای امیدوار کننده ساخت. او تا 12 سالگی در کره جنوبی، زندگی کرد. سپس خانواده اش به کانادا مهاجرت کردند. «سانگ» ایام دبیرستان در یک جشنواره کلاسیک شرکت و نمایشنامه ای اقتباسی براساس پرومته نوشت. بعدها در دانشگاهِ دانشگاه کویینز در انتاریو؛ شرق کانادا، روانشناسی و فلسفه خواند. او در سال 2019 در تیاتر رپرتواری آمریکا نمایشنامه «پایان ها» را نوشت. برادوی به خاطر؛ ویروس کرونا تعطیل بود و سانگ این اثر را در کارگاه تیاتر نیویورک، اجرا کرد. داستان نمایش؛ روایتی از سه زن، پا به سن گذاشته کره ای؛ در مواجهه با نویسنده ای کانادایی- کره ای است. همان ایام؛ الکساندرا شوارتز منتقد نیویورکر؛ درباره این تیاتر؛ نقدی نوشت و آن را ترکیبی از یک درام سنتی و یک ایده ی مرکزی فراداستانی دانست! او گفت؛ آدمهای نمایش قبل از اینکه به جامعه بپیوندند؛ مسیری بی بازگشت را در پیش می گیرند. این نمایش همچنین؛ نامزد دو رویدا مشهور تیاتر امریکا؛ از جمله جایزه یوجین اونیل و جایزه سوزان اسمیت بلکبرن شد.

«سانگ» بعد از این کار؛ «مرغ دریایی چخوف» را در نوامبر 2020 اجرا کرد؛ و در همان کارگاه تیاتر نیویورک؛ میزبان تماشاگران کلانشهر بود. هلن شاو؛ منتقد تیاتر، نقدی ستایشی؛ درباره این اجرا نوشت. او گفت؛ سانگ، اثر خود را یا شیوه؛ منطقِ بازی- نمایش؛ نمایش- بازی؛ هدایت و کاگردانی می کند. این امر؛ ناشی از کار کردن درست هنرمند؛ بر یک متن نمایشی است. «سلین سانگ» همچنین؛ نمایشنامه تام و الیزا را نوشت که فینالیست جشن بنیاد نمایشنامه نویسی آمریکا و نامزد کسب جایزه اول بود.
این هنرمند کره ای- کانادایی؛ با این کارنامه کاری و دستاوردها به سینما آمده و نخستین فیلم خود «زندگی های گذشته» را کلید زده است. به گفته خودش؛ فیلم تا حدودی؛ زندگی خود کارگردان است. دو دوست دوران مدرسه؛ قرار است؛ با هم در آینده ازدواج کنند. اما به دلیل مهاجرت این؛ وصلت سر نمی گیرد. حالا آنها؛ پس سالها، همدیگر را ملاقات می کنند. فیلم؛ نه در بستری رمانتیسیم؛ بلکه در زمینه ای روانشناختی سیر می کند. تاثیر جهان کنونی آدمها بر دنیای گذشته شان؛ را به تصویر می کشد. یگانه کلید این فیلم؛ برخلاف آثار شرقی و نوستالژیک؛ پیروزی آینده بر گذشته است!
بی شک سلین سانگ؛ در آینده ای دور یا نزدیک نامی مشهورتر خواهد بود. رسانه ها و مطبوعات کانادایی؛ به تازگی از جدیدترین کار او خبر داده اند. فیلم جدیدی؛ که ماده گراها؛ (Materialists) نام دارد. سانگ؛ برای فیلم جدیدش؛ با بازیگران نامداری از جمله؛ داکوتا جانسون، پدرو پاسکال و کریس ایوانز در حال مذاکره و رایزنی برای بازی در فیلم خود است. همچنین بازار فیلم اروپا؛ در صحبت اخیری که با این کارگردان جوان داشته؛ حقوق توزیع بین المللی «ماده گراها» را بر عهده خواهد گرفت. جاستین کوریتزکس

اسکار ایستگاه پایانی؛ شاید و بایدها

اسکار امسال؛ بنابر اکثر ابراز نظرها برآوردشدنی بود. جوایز؛ به همان گزینه هایی تعلق گرفت که اکثریتی از علاقه مندان و جامعه سینما، انتظارش را داشتند. دوباره خاطرات نامزدی و ناکامی اسکورسیزی در ادوار اسکار (رفقای خوب- دارودسته های نیویورکی) و آمدن و جایزه بردن «کوین کاسنرها» و «رومن پولانسکی ها» زنده شد! و تحلیل های مختلف که در نزدیکی و دقایق نود اسکار؛ برای گزینه ی بهترین فیلم؛ «منطقه مورد علاقه» را نشانه می رفتند؛ تیرشان به سنگ خورد؛ و همچنان کارگردانی متفاوت «یورگوس لانتیموس» با اسکارهایی غیر از کارگردانی؛ یا بهترین فیلم روبه رو شد!

مراسم اسکار امسال؛ با دادن جایزه بهترین فیلم و بهترین کارگردانی به اوپنهایمر (کریستوفر نولان) بهترین فیلمنامه اورژینال (ژوستین تریه) بهترین فیلم بین الملل (منطقه مورد علاقه) بهترین بازیگر نقش اول زن (اما استون – بیچارگان) بهترین بازیگر نقش اول مرد (کیلین مورفی – اوپنهایمر) پرونده خود؛ را بست و به خاطره ها پیوست.
واقعیت امر هم؛ همین است؛ که جایزه ای عجیب و بیراه داده نشد؛ در بعضی بخش ها مثل بازیگری؛ تقریباً برای اکثریت علاقه مندان سینمای جهان، برندگان کنونی مسجل شده بود.
شاید در بخش کارگردانی؛ تا حدودی؛ فاصله ها نزدیک بود؛ اما انتخاب محتمل نولان، همواره به ذهن هر کسی می آمد. در بخش متن؛ فاصله ژوستین تریه؛ تقریبا با بقیه؛ به نظر می آمد و منطقه مورد علاقه؛ اگرچه می توانست؛ بهترین فیلم باشد؛ اما دست آخر، فقط یک پسوند اضافه بین الملل، دریافت کرد. و اسکارش؛ با برند بین الملل گره خورد!

*ترجمه و تالیف

5757